Bakı Təhlükəsizlik Forumu Yeni dövrün təhlükəsizliyi necə qurulur?

Müəllif: Elçin Alıoğlu

Mənbə: Trend

Beynəlxalq siyasətdə ilk baxışdan dar və ixtisaslaşmış görünən hadisələr olur - ekspertlərin, məmurların toplaşdığı görüşlər, proqnozların və hesabatların mübadiləsi. Amma məhz belə hadisələr dövlətlərin təhlükəsizliyinin uzunmüddətli parametrlərini müəyyənləşdirir, ittifaqların konturlarını formalaşdırır və dünyanın yeni çağırışlara nə dərəcədə hazır olduğunu göstərir. Bakı Təhlükəsizlik Forumu bunun ən bariz nümunəsidir.

Forum o vaxt yarandı ki, artıq mövcud risklərin idarə olunması mexanizmləri işləmirdi. XX əsrdə qurulmuş institutlar XXI əsrin təhdidlərinin öhdəsindən gələ bilmir. Kibertəhlükələr enerji sistemlərini iflic edir, narkotik ticarəti terrorizmi qidalandırır, miqrasiya axınları sərhədləri aşındırır, ekoloji fəlakətlər isə yeni qeyri-sabitlik ocaqları yaradır.

Bu səbəbdən Bakı Forumu adi protokol tədbiri kimi qiymətləndirilə bilməz. Bu, diplomatik salonlarda uzun-uzadı və nəticəsiz danışıqlar deyil, təhlükəsizlik, kəşfiyyat və hüquq-mühafizə sahəsində çalışan mütəxəssislərin konkret mexanizmləri müzakirə etdiyi platformadır - birgə təlimlərdən tutmuş kibertəhlükələrlə bağlı məlumat mübadiləsinə qədər. Forumun özəlliyi də ondadır ki, burada praktiki təhlükəsizlik arxitekturası doğulur, sadəcə bəyanatlar səslənmir.

Bu gün dünya sistemli qeyri-sabitlik mərhələsindən keçir: hərbi xərclər artır, məcburi köçkünlərin sayı rekord həddə çatıb, transmilli təhdidlər - kibercinayətkarlıqdan tutmuş qanunsuz miqrasiyaya qədər - güclənir. Belə şəraitdə lokal təşəbbüslər strateji miqyas qazanır. Onlar ya konstruktiv əməkdaşlığın episentrinə çevrilir, ya da reallığa təsir etməyən ritual olaraq qalır. Bakı Forumu açıq şəkildə birinci variantı hədəfləyir.

Əsas məna sadədir: forum məqsəd yox, koordinasiya alətidir. Onun missiyası kəşfiyyat məlumatlarının paylaşılması, praktiki tədbirlərin işlənməsi, kritik infrastruktur, sərhədlər və vətəndaşlar üçün risklərin azaldılmasıdır. Uğur isə zalların nitqləri ilə deyil, birgə məlumat bazalarının yaradılması, təlimlərin keçirilməsi, cinayətkar şəbəkələr haqqında operativ məlumat mübadiləsi və koordinasiya institutlarının qurulması ilə ölçülür.

Forumun əhəmiyyətini gücləndirən amil qlobal geosiyasi fonudur. Dünyada hərbi xərclər trilyonlarla dollar həcmində rekord göstəricilərə çatıb, bu isə dövlətlərin prioritetlərinin güc amilinə yönəldiyini göstərir. Bu tendensiya nəzarətsiz insidentlərin və qarşıdurma strategiyalarının ehtimalını artırır. Məcburi köçkünlərin miqyası da diqqətçəkicidir: təkcə 2024-cü ildə 120 milyondan çox insan qaçqın və ya köçkün vəziyyətinə düşüb. Bu, qonşu ölkələr üçün yük yaradır, qanunsuz miqrasiyanı stimullaşdırır və cinayətkar şəbəkələrin fəaliyyətini gücləndirir. Kibertəhlükələr isə iqtisadi faktor əlavə edir: illik zərər trilyon dollarlarla ölçülür, bir iri insidentin dövlət və ya korporasiya üçün orta xərci milyonlarla dəyərindədir.

Bakı Forumunda müzakirə edilən yeni təhdidlər artıq ənənəvi təhlükəsizlik çərçivələrindən kənara çıxır. Narkotik ticarəti cinayətkar və terrorçu strukturları qidalandıran qlobal təhlükə olaraq qalır və onun marşrutları getdikcə Avrasiyanın nəqliyyat dəhlizləri ilə kəsişir. Kibertəhlükələr energetika, səhiyyə və maliyyə sistemlərini iflic edir, zəif koordinasiya isə fəsadları daha da böyüdür. Terrorizm və hibrid təhdidlər təbliğat, kiberkəşfiyyat və qanunsuz maliyyə şəbəkələrini birləşdirərək müxtəlif ölkələrin xüsusi xidmət orqanlarının əməkdaşlığını tələb edir. Kütləvi miqrasiya və sərhəd təhlükəsizliyi də mənzərəyə əlavə olunur, çünki qanunsuz marşrutlar insan və silah qaçaqmalçılığı ilə sıx bağlıdır.

Bakı Təhlükəsizlik Forumu sadəcə ritual deyil, gələcəyin alətidir. O, bəyanatlar yox, real əməkdaşlıq mexanizmləri təqdim edir. Bu mexanizmlər olmadan dövlətlər qlobal qeyri-sabitliyin girovuna çevrilə bilər. Elə buna görə də Forumun əhəmiyyəti regional çərçivələri aşaraq qlobal təhlükəsizlik arxitekturasının mühüm faktoruna çevrilir.

Azərbaycan "Şimal-Cənub" və "Qərb-Şərq" kimi mühüm tranzit dəhlizlərinin kəsişməsində yerləşməklə yanaşı, Cənub Qaz Dəhlizinin də ayrılmaz hissəsidir. Bu amil ölkəni yalnız enerji yox, həm də logistika və informasiya qovşağına çevirir. Tranzit marşrutlarının sabitliyində maraqlı olan dövlətlər üçün Bakı təbii dialoq meydanı rolunu oynayır: burada iqtisadi maraqlar, nəqliyyat infrastrukturu və əldə olunan razılaşmaları sürətlə praktikaya keçirməyə imkan verən siyasi iradə kəsişir.

Bakı Forumu ənənəvi olaraq xüsusi xidmət orqanlarının, təhlükəsizlik strukturlarının və sahə üzrə ekspertlərin iştirakı ilə keçirilir - yəni təhdidlərin qarşısının alınmasına birbaşa cavabdeh institutların. Bu formatın unikallığı ondadır ki, bir masa ətrafında yalnız diplomatlar deyil, təhlükəsizlik operatorları da əyləşir, bu isə təkcə bəyanatlar deyil, həm də operativ qərarların qəbulunu mümkün edir. 2025-ci ildə format institusional baxımdan daha da möhkəmləndi, bu isə peşəkar iştirakçı dairəsinin genişlənməsi və tematik işçi mexanizmlərin güclənməsində özünü göstərdi.

Forumun gündəliyi praktiki yönümlüdür: söhbət ümumi bəyanatlardan deyil, konkret mexanizmlərdən gedir - birgə təlimlər, kəşfiyyat məlumatlarının mübadiləsi, kiberinsidentlərin monitorinqi üçün vahid texniki platformanın yaradılması və siyasi iradə ilə inzibati imkan olduqda dərhal tətbiq oluna biləcək digər alətlər. Belə yanaşma yalnız o halda effektivdir ki, dövlətlər razılaşmaları işçi prosedurlara çevirib onların icrasını resurslarla dəstəkləməyə hazır olsun.

Əsas təşəbbüslərdən biri kibertəhlükələrlə bağlı məlumat mübadiləsi üçün beynəlxalq platformanın yaradılmasıdır. Təklifin mahiyyəti region üzrə əməliyyat sistemi formalaşdırmaqdır - komprometasiya indikatorlarının, yeni həssaslıqlar barədə siqnalların və kritik infrastruktur hədəflərinə edilən hücumlarla bağlı taktiki-texniki məlumatların mübadiləsi üçün. Bu vacibdir, çünki bir çox dövlət qurumları və özəl operatorlar insidenti vaxtında aşkar edib lokallaşdırmaq imkanına malik deyil; operativ məlumat mübadiləsi hücumun yayılmasını bloklamağa, yeniləmələri sinxronlaşdırmağa və iqtisadi itkiləri minimuma endirməyə imkan verir. Texniki baxımdan platforma standartlaşdırılmış API-lər, qorunan rabitə kanalları və paylanmış məlumat mərkəzlərinə əsaslana bilər; təşkilati baxımdan isə ikitərəfli və çoxtərəfli sazişlər, aydın müəyyən edilmiş rejimlər və özəl sektor üçün qaydalar üzərində qurula bilər.

Digər praktik addım xüsusi xidmət və hüquq-mühafizə orqanlarının müntəzəm birgə təlimləridir. Burada söhbət terror aktlarının, genişmiqyaslı kiberhücumların, hibrid əməliyyatların və kütləvi miqrasiya ilə bağlı böhranların ssenarilərinin modelləşdirildiyi planlı məşqlərdən gedir. Bu təlimlər prosedurların uyğunluğunu artırır, birgə reaksiyanın və koordinasiyanın protokollarını sınamağa imkan verir; praktiki nəticə isə real fövqəladə vəziyyətdə reaksiyanın sürətlənməsi və səhv qərarların azalmasıdır. Bunun üçün illik təlim qrafikinin hazırlanması, lider ölkələrin rotasiyası, özəl sektorun və beynəlxalq institutların müşahidəçi və ekspert qismində cəlbi tələb olunur.

Daha bir mühüm təşəbbüs beynəlxalq terrorçu şəbəkələr üzrə vahid məlumat bazasının yaradılmasıdır. Bu baza maliyyə axınları, hərəkət marşrutları, texnoloji vasitələr və terror fəaliyyətində iştirak edən şəxslər barədə kəşfiyyat məlumatlarını mərkəzləşdirməlidir. Terror şəbəkələri paylanmış sistemlər kimi fəaliyyət göstərir; yalnız fraqmentar məlumatların birləşdirilməsi bütöv mənzərəni görməyə, şəbəkələrin aşkarlanması və maliyyələşmənin qarşısının alınması imkanlarını artırmağa imkan verir. Belə baza qorunan olmalı, giriş hüquqları dəqiq bölüşdürülməli, məlumat istifadəsi üzrə audit mexanizmləri və səlahiyyətli qurumlar arasında qanuni mübadilə prosedurları ilə təmin edilməlidir.

Nəhayət, transmilli cinayətkarlıq və qanunsuz miqrasiya ilə mübarizə mexanizmləri təklif olunur: sərhəd xidmətlərinin koordinasiyası, şübhəli marşrutlar barədə məlumat mübadiləsi, birgə əməliyyat tədbirləri və ekstradisiya, geri qaytarma proseslərinə hüquqi dəstək. Çünki miqrasiya ilə qaçaqmalçılıq bir-birinə bağlıdır, onların həlli isə təhlükəsizlik tədbirləri ilə humanitar yanaşmaların sinxronlaşdırılmasını tələb edir ki, ən həssas qruplar üçün yeni risklər yaranmasın. Praktiki baxımdan bu, regional hökumətlərarası işçi qruplarının yaradılmasını, sərhəd qüvvələrinin hazırlanmasını, birgə əməliyyatların keçirilməsini və hərəkətlərin monitorinqi üçün inteqrasiya olunmuş sistemlərin tətbiqini nəzərdə tutur.

Azərbaycan getdikcə daha fəal şəkildə regional təşəbbüslərin müəllifi kimi çıxış edir. Ölkə coğrafi mövqeyindən və diplomatik imkanlarından istifadə edərək nəqliyyat, enerji və təhlükəsizlik sahələrində layihələri irəli sürməyə çalışır. Bu strategiya təkcə Bakının regional liderliyini gücləndirmir, həm də onun etibarlı tərəfdaş və məsuliyyətli oyunçu kimi reputasiyasını möhkəmləndirir.

Enerji amili strateji rıçaq rolunu oynayır. Son illərdə Azərbaycanın Avropaya qaz tədarükü əhəmiyyətli dərəcədə artıb. 2024-cü ildə ixrac həcmi təxminən on iki-on üç milyard kubmetr səviyyəsinə çatıb ki, bu da rəsmi məlumatlar və bəyanatlarla təsdiqlənir. Azərbaycan üçün bu, sadəcə iqtisadi nəticə deyil, həm də siyasi alətdir: Aİ ilə əlaqələrin gücləndirilməsi, Avropanın enerji xəritəsinin genişlənməsi və yeni təsir zonalarının formalaşması. Eyni zamanda enerji və nəqliyyat infrastrukturu milli təhlükəsizliyin elementi kimi çıxış edir, çünki onların müdafiəsi beynəlxalq səviyyədə koordinasiya tələb edir. Boru kəmərlərinin kibertəhlükəsizliyi, diversiyaların qarşısının alınması, logistika marşrutlarının dayanıqlılığı - bütün bunlar təbii olaraq beynəlxalq forumların, o cümlədən kəşfiyyat və təhlükəsizlik sahəsində müzakirələrin gündəliyinə daxildir.

Başqa bir istiqamət vasitəçilik diplomatiyasıdır. Azərbaycan regional münaqişələr və mübahisəli məsələlər üzrə dialoq platforması rolunu oynamaq bacarığını nümayiş etdirir. Danışıqların təşkili təcrübəsi, vasitəçi qismində çıxış etməyə hazırlıq ölkənin statusunu yüksəldir və Bakını kəşfiyyat strukturları və təhlükəsizlik orqanlarının iştirak etdiyi forumların təbii ev sahibinə çevirir.

Lakin risklər də nəzərə alınmalıdır. Azərbaycanın imkanları məhdudiyyətsiz deyil. Belə platformaların effektivliyi üç əsas faktordan asılıdır: böyük oyunçuların həssas məlumatları paylaşmaq istəyi, ciddi fikir ayrılıqları olan ölkələr arasında etimad səviyyəsi və məlumatların qorunmasını təmin edən hüquqi və texniki mexanizmlərin mövcudluğu. Bu şərtlər təmin olunmazsa, təşəbbüs sadəcə bəyanat səviyyəsində qalmaq riski daşıyır.

Təşəbbüslərin effektivliyini qiymətləndirmək üçün konkret və ölçülə bilən göstəricilərə əsaslanmaq vacibdir. Əsas KPI-lardan biri kiberinsidentlərə cavabvermə müddətidir, saatlarla ifadə olunur: məqsəd - platforma istifadəyə verildikdən sonrakı bir il ərzində orta reaksiya müddətini 50% azaltmaqdır. Digər mühüm göstərici isə transsərhəd insidentlərin qarşısının uğurla alınmasıdır: birgə təlimlərin ilk seriyasından bir il sonra effektivliyin 30-40% artacağı gözlənilir.

Daha bir meyar - vahid bazada toplanan birgə əməliyyat məlumatlarının həcmi, xüsusən təkrarlanmayan xəbərdarlıqların sayı ilə ölçülür. Burada yalnız artım dinamikası deyil, həm də məlumatların keyfiyyəti əsasdır. Eyni zamanda razılaşdırılmış marşrutlar üzrə qaçaqmalçılıq əməliyyatlarının sayının azalması xüsusi qeyd olunur: bu göstərici həm ələ keçirilən malların tonajı, həm də qarşısı alınan uçuşlar və ya transfer reysləri ilə ölçülür. Az əhəmiyyətli olmayan digər göstərici isə ikitərəfli və çoxtərəfli əməkdaşlıq memorandumu imzalayan ölkə və təşkilatların sayıdır. Bu isə siyasi legitimlik və tərəfdaşlıq şəbəkəsinin genişlənməsi deməkdir.

Azərbaycanın regional və beynəlxalq təhlükəsizliyin möhkəmləndirilməsindəki rolu konkret faktlarla təsdiqlənir. Əvvəla, bu, Avropaya qaz tədarükünün artımı və enerji şəbəkələrinə inteqrasiyadır ki, bu da ölkəni Avropanın enerji təhlükəsizliyi üçün dəyərli tərəfdaşa çevirir. 2024-cü il üzrə beynəlxalq razılaşmalar ixracın artdığını rəsmi mənbələrlə təsdiq edib.

Az əhəmiyyətli olmayan digər istiqamət forum formatının institusional gücləndirilməsi və genişlənməsidir: rəsmi proqramlar və materiallar daimi strukturların yaradılmasına və iştirakçı dairəsinin genişlənməsinə - xüsusi xidmət orqanlarından tutmuş sahə üzrə ekspertlərə qədər - sübut kimi çıxış edir. 2025-ci il üzrə tədbirlər və formatın inkişaf dinamikası da bunu təsdiqləyir.

Forumun praktiki yönümlülüyü konkret texnoloji və əməliyyat həllərinin müzakirəsində ifadə olunur: kiberindikatorların mübadiləsi üçün platformalardan tutmuş birgə təlim formatlarının razılaşdırılmasına qədər. Bu, sadəcə bəyanatlar deyil, layihələndirmə mərhələsində olan real işçi təşəbbüslərdir.

Bakı Təhlükəsizlik Forumu beynəlxalq səviyyəli əhəmiyyətli və çevik platformaya çevrilmək üçün bütün ilkin şərtlərə malikdir. Onun güclü tərəfləri strateji coğrafiyası, praktiki gündəliyi və sahəvi strukturların prosesə cəlbinə hazırlığıdır. Lakin gələcək uğur tərəfdaşların siyasi iradəsindən, qarşılıqlı etimad səviyyəsindən, həmçinin texnoloji və hüquqi bazanın mövcudluğundan asılıdır.

Praktiki tövsiyələr üç əsas addıma endirilə bilər: formatın institusional rəsmiləşdirilməsi, texniki və təşkilati inteqrasiyanın, habelə məlumat mübadiləsinin hüquqi qorunmasının təmin olunması; özəl sektorun cəlb edilməsi; həmçinin effektivlik metrikalarının tətbiqi və mütəmadi yoxlanışı. Bu, ritorikadan əmələ keçidi təmin edən və forumu sadəcə görüş meydanından real təhlükəsizlik alətinə çevirən yoldur.