15 min dollara mavi qan: Xərçənglərdən diri diri çəkilir

Xərçəngkimilər fəsiləsinə aid “At nalı xərçəngi”ndən alınan qanın Covid-19-a qarşı peyvəndlərdə istifadə olunduğu müəyyən edilib. “Sherg.az” “millieyt.com.tr”yə istinadən bildirir ki, adətən yumşaq qumlu və ya palçıqlı dibi olan dayaz sularda yaşayan bu canlı Asiya mətbəxində istehlak edilir və balıq yemi, gübrə və xüsusilə elmi araşdırmalar üçün istifadə olunur. Hər il yarım milyon at nalı xərçəngi tutulur və biotibbi sənayedə istifadə olunur. 

At nalı xərçəngi dünyanın ən qədim heyvanlarından biri kimi tanınır və təxminən 450 milyon ildir mövcuddur. Bu o deməkdir ki, onlar dinozavrlardan əvvəl mövcud olublar və beş kütləvi məhv hadisəsindən sağ çıxıblar. Amma bu canlını qeyri-adi edən onun qeyri-adi rəngə malik qanıdır. Bu körpə mavi qan adi bioloji mayedən daha çox şeydir. Onların qanında olan amoebositlər ən kiçik bakteriya varlığını belə aşkar edərək laxta əmələ gətirir və onu zərərsizləşdirir. Dünyanın bir çox ölkəsi vaksinlərə sərmayə qoyur, milyonlarla dozada potensial vaksin alır. At nalı cır qanı uzun müddətdir peyvənd tədqiqatlarında istifadə edilmişdir. Bəs necə? Bakteriyalar öldükdən sonra endotoksin adlı maye buraxırlar. Bu maye insanlarda qanla qarışdıqda ölümcül ola bilər. Bu səbəblə peyvənd kimi qanla qarışacaq maddələrin endotoksin daşıyıb-daşımadığını yoxlamaq böyük əhəmiyyət kəsb edir. Peyvəndlərin təhlükəsiz olub-olmadığını müəyyən etməkdə at nalı xərçənginin əhəmiyyəti burada aydın olur. Çünki at nalı xərçənginin mavi qanı endotoksinləri aşkar etməyə kömək edir. At nalı xərçənginin qanından əldə edilən bu koaqulyasiya edən kimyəvi maddə istehsal, saxlama və ya istifadə zamanı məhsulların arzuolunmaz bakteriyalarla çirklənməsini yoxlamaq üçün istifadə olunur. Bu test LAL (Limulus Amebocyte Lysate) testi kimi tanınır və əczaçılıq sənayesində böyük bir inqilab yaratdı. Dovşanlar əvvəllər dərmanların və tibbi cihazların çirklənməsini (arzuolunmaz mikroorqanizmlər, kimyəvi maddələr və ya yad maddələrlə qarşılıqlı təsir) yoxlamaq üçün istifadə edildiyi halda, LAL testi sayəsində daha sürətli və daha effektiv üsul hazırlanıb. Bu sınaq vaksinlərin, zərdabların, venadaxili dərmanların və milyonlarla insanın həyatını xilas edən tibbi cihazların təhlükəsizliyini təmin etmək üçün çox vacibdir. Hər bir dərman, peyvənd, kardiostimulyator və ABŞ Qida və Dərman İdarəsi tərəfindən təsdiqlənmiş protez cihaz kimi cərrahi implant LAL testi ilə çirklənmə üçün yoxlanılır. Hətta Covid-19 peyvəndləri at nalı cır qanı sayəsində etibarlı hala gətirildi. Bu test olmasaydı, müasir tibbin təklif etdiyi bir çox müalicə və profilaktik üsullar təhlükə altında olardı. Lakin bu tibbi uğurun arxasında böyük bir problem dayanır: xərçənglərin intensiv tutulması və istismarı. Xərçəng ovçuları bu canlıları dayaz sulardan yığaraq laboratoriyalara aparırlar və orada ürək nahiyəsini deşərək qanlarının təxminən 30 faizini alırlar. Bu qan daha sonra emal edilir və onun litrinin qiyməti 15 min dollara çatır. At nalı xərçənglərinin yenidən tutulmaması üçün müxtəlif ərazilərə buraxıldığı deyilsə də, bu proses heyvanları kifayət qədər yorur. Qanı alınan xərçənglərin yüzdə 10-dan 30-a qədəri ölür. Tədqiqatlar sübut etdi ki, hətta ölüm nisbətindən başqa, dişi xərçənglər cütləşməyə daha az hazırdır və onların növlərinin gələcəyi təhlükə altındadır. Alimlər at nalı xərçənginin qanından asılılığı azaltmaq üçün "Rekombinant Faktor C (rFC)" adlı sintetik alternativ hazırlayıblar. Bu süni alternativ 1980-ci illərdən bəri istifadə olunur, lakin biotibbi sənaye hələ də təbii xərçəng qanına əsaslanır. Nal xərçəngi 450 milyon il yaşaya bilmiş bir canlıdır. Bununla belə, əczaçılıq sənayesinin tələbləri və təbii yaşayış yerlərinin deqradasiyası səbəbindən onların nəsli kəsilmək təhlükəsi var. Gələcəkdə sintetik alternativlər daha geniş yayıldıqca, bu unikal canlıları qorumaq mümkün ola bilər.