55 il əvvəl SSRİ də çalınan “Toy”: Əks sədası bütün dünyanı titrətdi

55 il əvvəl, 1970-ci il iyunun 15-də  əksəriyyəti etnik yəhudi olan 16 Leninqrad sakini An-2 təyyarəsini qaçıraraq İsrailə uçmağa cəhd etdilər.

Plan son təfərrüatına qədər düşünülmüşdü: pilot Mark Dımşits sükan arxasına keçməli və son dərəcə alçaq hündürlükdə İsveçlə Sovet sərhədini keçməli, sonra isə təyinat yerinə çatmalı idi. Lakin Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsi (DTK) qaçanların planlarından xəbər tutdu. Gözlənilmədən ABŞ Prezidenti Riçard Nikson və İsrailin Baş naziri Qolda Meir  onların müdafiəsinə qalxdılar və hekayə kəskin şəkildə dəyişdi. 

“Cümhuriyət”  bu dəfə dünyanın müzakirə etdiyi Leninqrad təyyarəsi məsələsindən yazır. 

SSRİ-dən qaçmaq “Toy” imiş...

SSRİ-dən qaçmaq cəhdi "Toy" əməliyyatı adlanırdı. Leninqraddan olan bir qrup Sovet yəhudisi SSRİ-dən qanuni olaraq çıxmağın qeyri-mümkün olması səbəbindən çıxılmaz bir hərəkətə - təyyarəni qaçırmağa məcbur edildi. Onların hamısı İsrailə çıxış vizası üçün müraciət etsə də, rədd cavabı almışdılar. Sui-qəsdçilərin lideri Leninqrad Sionist Təşkilatının (LZO) fəal üzvü pilot Mark Dımşits idi. LZO üzvləri dəfələrlə Sovet İttifaqından çıxmağı müzakirə etmişdilər və Dımşits qaçış planı təklif edəndə onun ideyası təşkilatın lideri Hillel Butman tərəfindən dəstəkləndi. Birlikdə ən etibarlı yoldaşları arasından ortaqlar seçməyə başladılar. 

Sui-qəsdçilərdən ikisi - dissidentlər Aleksey Murjenko və Yuri Fedorov yəhudi olmasalar da,  Qərbə qaçmaq arzusunda idilər. Əvvəlcə Dımşits və onun əlaltıları İrəvandan uçan, oradan Türkiyəyə nisbətən yaxın olan kiçik bir təyyarəyə baxmağa başladılar.

Sonra planlar dəyişdi. Sui-qəsdçilər 1970-ci il mayın 2-də Leninqraddan Murmanska uçmalı olan 56 sərnişin üçün nəzərdə tutulmuş Tu-124 üzərində düşündülər. O, Finlandiyaya və ya İsveçə, oradan isə İsrailə gedə bilərdi. Hüquq-mühafizə orqanları onlarla yəhudi diasporunun nümayəndəsinin niyə bir təyyarədə uçmaq istəməsi ilə maraqlanmağa başlasa, onlara veriləcək cavab var idi-onların hamısı toya gedirdilər. Bütün əməliyyatı məhz belə adlandırdılar: "Toy".

Dımşits planlaşdırırdı ki, təyyarə qaçırıldıqdan sonra adi ekipaj onu idarə etməyə davam edəcək. Pilotlar imtina edərsə, özü də sükan arxasına keçirməyə hazır idi. Ancaq bu planın iki qüsuru var idi: birincisi, Dımşits əvvəllər heç vaxt  Tu-124 təyyarəsi ilə uçmamışdı. İkincisi, sui-qəsdçilər uçuşdan əvvəl pilotlara tapança verildiyini öyrəndilər. Bu da problemə çevrildi.

İsrail “Toy”u təxribat hesab etdi

“Toy” planı üzərində düşünərkən Hillel Butman nə vaxtsa İsrail tərəfi ilə gizli məsləhətləşmələr aparmaq qərarına gəldi. Lakin həmin ölkənin hakimiyyət orqanları bu ideyanı təxribat hesab edərək, sui-qəsdçilərə ondan əl çəkməyi şiddətlə tövsiyə ediblər. Butman və onun əksər yoldaşları məsləhətə  qulaq asdılar, lakin Mark Dımşits təslim olmaq niyyətində deyildi. O, yaxın dostu Eduard Kuznetsov ilə birlikdə təyyarəni qaçırmaq qərarına gəldi, lakin Tu-124 əvəzinə An-2 -ni seçdi.

Dımşits bu yüngül təyyarəni necə idarə edəcəyini bilirdi və o, iki pilotdan ibarət An-2 ekipajının əllərini bağlayıb yerdə qoymağa qərar verdi. Dımşitsin yeni planını 15 nəfər, o cümlədən dissidentlər Murjenko və Fedorov dəstəklədi. Bununla belə, hətta yeni plan da suallar yaradırdı. Birincisi, An-2 yalnız 8 nəfəri tuta bilirdi, bəzi sui-qəsdçilər ayaq üstə uçmalı oldular.

İkincisi, yaxşı qorunan Leninqrad hava limanlarında (Pulkovo və Smolnı) problem ortaya çıxırdı. Bütün variantları öyrəndikdən sonra Dımşits Leninqraddan regional Priozerskə uçmalı olan An-2-ni seçdi. Smolnıda 12 sərnişin təyyarəyə minməli, dörd ortaq isə Priozerskdə onları qarşılamalı idi. Qaçırılmadan sonra An-2 İsveçin Boden şəhərinə uçmalı idi. Əməliyyat 1970-ci il iyunun 15-nə təyin edilmişdi. Amma sui-qəsdçilərin planı DTK əməkdaşları tərəfindən alt-üst edildi.

Təyin olunmuş gündə sui-qəsdçilər Smolnı hava limanına gəldilər, lakin onlar An-2-yə minə bilmədilər. Onların hamısı əməliyyatdan öz kanalları vasitəsilə xəbər tutan DTK əməkdaşları tərəfindən rampada saxlanıldı. Eyni zamanda Priozerskdə qaçanların dörd ortağı tutuldu. İlk dindirmə zamanı məhbuslar DTK-nın nəzarəti altında olduqlarını çox yaxşı bildiklərini, lakin tutulsalar, cəsarətli qaçışa qərar verən Sovet yəhudilərinin hekayəsinin bütün dünyada yayılacağını bildiklərini dedilər. 

İş araşdırılsa da, müstəntiq gözləyirdi

“Toy” əməliyyatının 12 iştirakçısına qarşı cinayət işi açıldı. İttihamlar təkcə Mark Dımşitsin həyat yoldaşı və iki qızına, həmçinin başqa bir sui-qəsdçinin - Leyb Xanokun hamilə 18 yaşlı həyat yoldaşına qarşı irəli sürülmədi. “Leninqrad Təyyarə İşi”nin təhqiqatı (tarixə belə düşdü-red.) ən qısa müddətdə tamamlandı.

Bununla belə, prokurorluq onları məhkəməyə verməyə tələsmirdi, nəzarət orqanı noyabrı gözləyirdi. BMT Baş Assambleyasının sessiyalarında təyyarələrin qaçırılması ilə mübarizəyə dair xüsusi qətnamə qəbul edilməli idi. Bu, prokurorluğa “Toy əməliyyatı”nın bütün iştirakçılarını beynəlxalq cinayətkar kimi təqdim etməyə imkan verəcəkdi.

Bundan əlavə, 1970-ci il oktyabrın 15-də ata və oğul Brazinkas tərəfindən SSRİ-də sərnişin təyyarəsinin ilk dəfə uğurlu qaçırılması təqsirləndirilən şəxsin mövqeyini xeyli çətinləşdirdi. Stüardessa Nadejda Kurçenkonun həyatı bahasına başa gələn təyyarənin qaçırılması Dımşits və onun yoldaşları üçün yaxşı heç nə vəd etmirdi.

Qəzetlərdə Sovet təyyarəsinin qaçırılması və stüardessanın öldürülməsi barədə xəbərlər dərc olunandan bir gün sonra müstəntiq saxlanılanlara dedi ki, bu, Litva yəhudilərinin işidir və indi hamını ağır cəza gözləyir.

Ölüm cəzası verildi

“Leninqrad Təyyarə İşi”ndə müttəhimlərin məhkəməsi 15 dekabr 1970-ci ildə başladı və “Fontanka”dakı köhnə məhkəmə binasında keçirildi. Təhlükəsizlik tədbirləri maksimum dərəcədə gücləndirilmişdi: məhkəməyə gəlmək üçün Rayon Partiya Komitəsindən xüsusi vəsiqə almalı, sonra üç polis kordonundan keçməli idilər.

Səsyazan cihazları diqqətlə axtaran təqsirləndirilən şəxslərin qohumlarına xüsusi diqqət yetirilirdi, lakin bu tədbir kömək etmədi. Sessiyalardan səs yazıları sonda İsrail radiostansiyalarına çatdı. Məhkəmədə dinləyicilərdən biri də məşhur dissident, akademik Andrey Saxarov olub.

1970-ci il dekabrın 24-də Leninqrad Şəhər Məhkəməsinin cinayət işi üzrə kollegiyası müttəhimləri dövlətə xəyanətdə, xüsusilə külli miqdarda oğurluğa cəhddə və antisovet fəaliyyətində təqsirli bildi. On sui-qəsdçi 4 ildən 15 ilə qədər həbs cəzası aldı, onların liderləri Mark Dımşits və Eduard Kuznetsov isə ölüm cəzasına məhkum edildi.

Dünya ayağa qalxdı

Təyyarə macəraçılarının taleyi əvvəlcədən müəyyən edilmiş kimi görünürdü, lakin sonra onların hekayəsi gözlənilməz kəskin dönüş aldı. ABŞ Prezidenti Riçard Nikson və İsrailin Baş naziri Qolda Meir Sov.İKP MK-nın baş katibi Leonid Brejnev qarşısında onların müdafiəsinə qalxaraq, məhkumların cəzalarının yüngülləşdirilməsini istədilər. Tezliklə, dünyada başlayan rezonansına görə RSFSR Ali Məhkəməsinin Rəyasət Heyəti müttəhimlərin vəkillərinin kassasiya şikayətlərinə rekord müddətdə baxmağa başladı. Əvvəlcə məsələ yalnız Dımşits və Kuznetsovun cəzasına yenidən baxılmasından gedirdi.

Bununla belə, məhkum İosif Mendeleviçin vəkili “Leninqrad Təyyarə İşi”ndə bütün hökmlərə yenidən baxılmasının zəruriliyini bildirdi:

“İnanırıq ki, yüksək məhkəmə prokurorluğun rəyi ilə razılaşaraq ölüm cəzasını əvəz edəcək. Eyni zamanda, bütün digərlərinin cəzaları proporsional şəkildə yüngülləşdirilməlidir”. 

“Toy”un iştirakçıları istədiklərini aldılar

Müdafiə tərəfinin səyləri boşa getmədi: RSFSR Ali Məhkəməsinin Rəyasət Heyəti "Toy"un demək olar ki, bütün iştirakçılarının cəzalarını yüngülləşdirdi. Məsələn, İosif Mendeleviçin cəzası 15 ildən 12 ilə endirilib. Və 1970-ci il dekabrın 31-də, Yeni il bayramları ərəfəsində Dımşitsanın və Kuznetsovanın ölüm hökmü 15 il həbs cəzası ilə əvəz olundu. Səkkiz il sonra sui-qəsdçilərin hər iki lideri casusluğa görə ABŞ-də 50 il həbsdə yatmalı olan Sovet kəşfiyyatçıları - Valdik Enger və Rudolf Çernyayevlə dəyişdirildi. 1979-cu ildə “Leninqrad Təyyarə İşi”nə görə məhkum edilmiş daha beş nəfər şərti azadlığa buraxıldı.

1981-ci ildə İosif Mendeleviç də azadlığa buraxıldı və az sonra o, Sovet İttifaqından qovuldu. Həmin il mayın sonunda o, ABŞ Prezidenti Ronald Reyqanın dəvəti ilə Ağ Evdə keçirilən qəbulda iştirak etdi. Sərbəst buraxıldıqdan sonra "Toy" əməliyyatının bütün iştirakçıları İsrailə mühacirət etdilər. Bunun üçün artıq onlar təyyarə qaçırmalı olmadılar. 

Elnarə Kərimova 
"Cebheinfo.az"