Alış veriş evlərə gəlir
Icma.az bildirir, Xalq qazeti saytına əsaslanaraq.
Rəqəmsal sövdələşmə necə baş verir?
Əvvəllər istehlakçı mağazalara gedib məhsulu yerində gördükdən sonra alıb-almamağa qərar verirdi. Bu gün isə bir çox insan məhsulu bir kliklə seçib, evə çatdırılmasını üstün tutur. Hətta mağazada gördüyümüz bəzi məhsulları onlayn daha ucuz qiymətə sifariş etmək mümkündür. Son illərdə texnologiyanın inkişafı, mobil ödəmə sistemlərinin sadələşməsi, çatdırılma xidmətlərinin sürətlənməsi və e-ticarət platformalarının çoxalması bu sahəni sürətlə genişləndirdi.
“Amazon”, “Alibaba”, “Trendyol”, “Etsy”, “Wolt”, “Bolt Market” kimi platformalar artıq gündəlik həyatımızın bir parçasına çevrilib. Azərbaycanda da e-ticarət sistemi getdikcə genişlənir. Buna baxmayaraq, ənənəvi ticarət də öz yerini qoruyur. Çünki bəzi müştərilər üçün məhsulu canlı şəkildə görmək, keyfiyyətini yoxlamaq və satıcı ilə birbaşa ünsiyyətdə olmaq daha güvənlidir.
Elektron ticarətin əsası logistikadır, çünki sifarişin qəbulu, məhsulun anbardan çıxarılması, qablaşdırılması, daşınması və müştəriyə çatdırılması planlı şəkildə idarə olunmalıdır.
Əgər bu zəncirdə kiçik bir səhv olarsa, məsələn, gecikmiş çatdırılma və ya yanlış məhsul göndərilməsi kimi hallarda müştəri narazı qalır.
Kiçik şirkətlər çox vaxt bu prosesi özləri idarə edirlər. Onların resursları nisbətən məhduddur və xarici logistik şirkətlərlə əməkdaşlıq etmək bəzən baha başa gəlir. Bununla belə, bu müəssisələr fərdi yanaşmaları ilə fərqlənirlər. Böyük onlayn platformalar isə çox vaxt logistik sistemlərini avtomatlaşdırır, tələb və çatdırılma xəritələrini analiz edir. Bu, həm xərcləri azaldır, həm də çatdırılmanı daha sürətli və dəqiq edir.
Ənənəvi ticarət daha çox vitrin görünüşü, məhsulun təqdimatı və müştəri ilə birbaşa ünsiyyət üzərində qurulur. Burada kuryer xidməti və ya onlayn ödəniş mexanizmi həlledici rol oynamır. Alıcı üçün əsas satıcının səmimiyyəti, məhsulun keyfiyyəti və bazarlığın emosional tərəfidir. Bəlkə də buna görə, insanlar bəzən eyni məhsulu onlayn daha ucuz qiymətə ala bilsələr belə, bazara, ticarət mərkəzinə və ya kiçik mağazalara getmək istəyirlər.
Bu gün bir çox şirkətlər artıq “phygital” (physical + digital) adlanan modelə keçid edir. Yəni fiziki mağaza və onlayn satış kanalları bir-birini tamamlayır. Məsələn, müştəri məhsulu mağazada görür, amma sonradan onu onlayn sifariş edir və ya əksinə, onlayn baxır, amma mağazadan götürür.
COVID-19 pandemiyası insanların həyat ritmini dəyişdi. Evdə qalma qaydaları, sosial məsafə və karantin məhdudiyyətləri bir çox sahələrdə olduğu kimi, ticarət sisteminə də yeniliklər gətirdi. Onlayn ticarətin ən praktik tətbiq sahələrindən biri ərzaq məhsullarının satışıdır. Pandemiyadan sonra insanlar bazarlığın tıxac, növbə və vaxt itkisi olduğunu anladılar. Bir toxunuşla meyvə-tərəvəz, süd məhsulları və çörək sifariş etmək mümkün oldu. Bu, xüsusilə iş qrafiki sıx, evdə uşaq və ya yaşlı olan insanlar üçün böyük rahatlıq yaratdı.
Statistik məlumatlara görə isə e-ticarət bazarı 2023-cü ildə 17 milyard dollar olub, 2032-ci ilə qədər isə bu rəqəm 943 milyard dolları keçəcək.
İqtisadçı ekspert Xalid Kərimli qeyd edir ki, son illər onlayn ticarət sürətlə genişlənsə də bu proses ənənəvi ticarətin tamamilə aradan qalxacağı anlamına gəlmir.
– Müasir dövrdə “ROPO” - “Research Online, Purchase Offline” (onlayn araşdır, oflayn al) adlanan maraqlı konsepsiya mövcuddur. Bu model göstərir ki, insanlar məhsulu əvvəlcə internet üzərindən araşdırır, lakin sonda onu mağazadan alırlar. Onlayn kanalların artmasına baxmayaraq, oflayn ticarət hələ də aktuallığını qoruyur. İstehlakçılar məhsulu görmək, toxunmaq, ölçüsünü, keyfiyyətini yoxlamaq istəyirlər. Kompüter və telefon vasitəsilə minlərlə məhsul görmək mümkündür, lakin qərar çox vaxt fiziki təmasdan sonra verilir. Bu, bazarın sosial-psixoloji təbiətindən irəli gəlir.
Azərbaycanda isə onlayn və oflayn ticarət arasında müəyyən balans pozuntusu müşahidə olunur. Dövlətin 300 dollara qədər şəxsi idxalata vergi tətbiq etməməsi, onlayn alış-verişi daha əlverişli vəziyyətə gətirib. Yəni vətəndaş 300 dollara qədər məhsulu xaricdən sifariş etdikdə vergi ödəmir, amma eyni məhsulu ölkə daxilində mağazadan aldıqda sahibkar vergi ödəməli olur. Nəticədə bu xərclər qiymətin üstünə əlavə olunduğundan alıcı üçün oflayn alış baha başa gəlir.
Burada məqsəd onlayn ödənişləri və rəqəmsal dövriyyəni genişləndirmək olsa da bu, bazarda süni üstünlük yaradır. Hazırda onlayn ticarət 30–36 faizədək vergi fərqinə görə sahibkar üçün daha sərfəlidir. Bu, müəyyən mənada yerli istehsala və kiçik bizneslərə mənfi təsir göstərir, çünki onlar eyni şərtlərlə rəqabət apara bilmirlər.
Ənənəvi ticarətin isə özünəməxsus üstünlükləri var: müştəri mağazada satıcı ilə birbaşa ünsiyyət qurur, məhsulun keyfiyyətini qiymətləndirə bilir. Lakin bu formatın da mənfi cəhətləri az deyil: icarə, əməkhaqqı, kommunal xərclər kimi əlavə məsrəflər məhsulun son qiymətinə təsir göstərir.
Onlayn ticarət isə vaxt və məkan sərhədlərini aradan qaldırır, qiymətləri müqayisə etməyə imkan verir, lakin bəzən sifarişin qaytarılması, məhsulun keyfiyyəti və ya gecikməsi kimi problemlər yaradır. Yaxın vaxtlarda ticarətin tamamilə onlayn formata keçəcəyini düşünmək hələ tezdir. İnsanın məhsula toxunmaq və yerində qərar vermək vərdişi hələ uzun müddət bazarın oflayn hissəsini qoruyacaq. Onlayn ticarət sürətlə inkişaf etsə də, ənənəvi ticarətin sosial və emosional çəkisi onu hələ uzun illər iqtisadi sistemin vacib elementi kimi saxlayacaq.
Sosioloq Üzeyir Şəfiyev deyir ki, biz artıq rəqəmsal cəmiyyətin, süni intellekt və elektron kommunikasiya texnologiyalarının (EKT) formalaşdırdığı dövrdə yaşayırıq:
– Gələcəkdə texnologiyanın daha da təkmilləşməsi ilə bu sahədə müəyyən kompensasiya mexanizmlərinin formalaşacağı istisna deyil. Lakin hər bir yeniliklə yanaşı, mənfi təsir risklərini də nəzərə almaq vacibdir. Məhz buna görə “Azərbaycan Respublikasının 2025–2028-ci illər üçün süni intellekt Strategiyası” təsdiqləndi. Sənəddə süni intellektdən istifadənin etik çərçivələri, hüquqi məsuliyyət prinsipləri və təhlükəsizlik risklərinin idarə olunması xüsusi vurğulanır. Bu, dövlətin həm texnoloji inkişafı, həm də insan mərkəzli dəyərləri qorumaq niyyətindən xəbər verir.
Əmək bazarında süni intellekt artıq rəqib kimi görünür. Yeni avtomatlaşdırılmış alətlər və robotik sistemlər bəzi peşələri əvəz etməyə başlayıb. Lakin tarix göstərir ki, hər texnoloji inqilab insana qarşı deyil, onunla birlikdə inkişaf edib. İnsanın yaradıcı olması, etik düşüncəsi və emosional zənginliyi bu rəqabətdə qalib tərəf olaraq qalmasını təmin edir.
Ərzaq və geyim mağazasının sahibi Valeh İbrahimli bildirir ki, müştəriyə seçim azadlığı vermək artıq ən vacib məsələdir:
– Biz əvvəllər yalnız ənənəvi satışla məşğul idik, müştəri məhsulu görür və bəyənirdisə alırdı. İnsanların vaxtı azaldıqca rahatlıq istəyi artdı və hər kəs buna uyğunlaşmağa məcbur oldu – onlayn sifariş sistemləri yaradıldı. İlk vaxtlar bir az çətin oldu, həm texniki tərəfi, həm də çatdırılma prosesi müəyyən təşkilatçılıq tələb edirdi. İndi bu, bizim üçün böyük bir üstünlüyə çevrildi. Bəzi müştərilər hələ də mağazaya gəlməyi sevir, məhsulu əllə yoxlayır, tərəvəzə baxır, qiymət müqayisəsi aparır.
Amma çoxları, artıq, sadəcə bir düyməyə basıb sifariş etməyə üstünlük verir. Əsas məsələ budur ki, müştəri məmnun qalsın. Ənənəvi mağazanın üstünlüyü onun etibarındadır, insanlar satıcını, mağazanı tanıyır, amma onlayn sistemdə də güvən qazananda, müştərilər artıq fiziki əlaqəyə ehtiyac duymur. Müştəriyə göstərmək lazımdır ki, məhsul haradan gəlir, necə qablaşdırılır, çatdırılır. Əgər bu inamı yarada biliriksə, müştəri satıcıya sadiq qalır – istər mağazada, istər telefonda.
Alıcı Aytac Baxşıyeva da əvvəllər mağazaya gedib alış-veriş etməyi sevdiyini deyir:
– Ərzağı, meyvəni, geyimi öz gözlərimlə görmək mənə daha rahat gəlirdi. Amma indi həm ənənəvi, həm də onlayn satıcılardan alış-veriş edirəm, hansı vəziyyətdə daha sərfəli məhsul alacağımı artıq öz təcrübəmlə bilirəm.
Məsələn, gündəlik süd, çörək, yumurta, tərəvəz kimi məhsulları tez-tez onlayn sifariş edirəm. İşdən gec gələndə və ya hava pis olanda evdən çıxmağa ehtiyac qalmır, hər şey ünvana gətirilir. Amma paltar və bəzi ev əşyalarını mağazadan alıram. Çünki onlayn aldıqda bəzən rəng və ölçü fərqləri olur, geyimi üzərimdə görmək, parçasını hiss etmək istəyirəm.
Ləman TƏHMƏZ
XQ


