Azərbaycan Dəmir Yollarının 145 illiyi: tarix, geosiyasət və rəqəmsal inkişaf ARAŞDIRMA

Bakı, 30 may, Təhminə Verdiyeva, AZƏRTAC

Azərbaycan Dəmir Yolları (ADY) tarixində mühüm mərhələni – 145 illik yubileyini qeyd edir. 1880-ci ildə əsası qoyulan bu sistem təkcə nəqliyyat vasitəsi deyil, həm də Azərbaycanın iqtisadi inkişafı, regional inteqrasiyası, geosiyasi mövqeyinin möhkəmlənməsi və müasir texnoloji modernləşməsi üçün dayağa çevrilmişdir. AZƏRTAC-ın təqdim etdiyi bu məqalədə ADY-nin tarixi inkişaf yolu, dəmir yolu şəbəkəsi vasitəsilə Azərbaycanın geosiyasi mövqeyinin necə gücləndiyi və rəqəmsal transformasiya proseslərinin bu qurumun fəaliyyətinə təsiri təhlil olunur.

Tarixi zəmin və inkişaf dinamikası

Azərbaycan dəmir yollarının əsası 1880-ci ildə Bakı-Sabunçu xəttinin istifadəyə verilməsi ilə qoyulub. Əvvəldə bu xətt neft sənayesinin tələblərindən irəli gələrək yaradılmışdı, lakin qısa müddətdə strateji nəqliyyat şəbəkəsinə çevrildi. XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində Bakı-Tbilisi və Bakı-Dərbənd xəttləri istifadəyə verilərək Azərbaycanın Qafqaz və Rusiya ilə inteqrasiyasına zəmin yaratdı.

1970–1980-ci illərdə Ümummilli Lider Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə dəmir yolu infrastrukturuna xüsusi diqqət yetirildi. O, Azərbaycanın sənaye potensialını gücləndirmək üçün dəmir yollarını əsas dayaqlardan biri kimi müəyyən etmişdi. Onun təşəbbüsü ilə yeni rels istehsalı müəssisələri quruldu, lokomotiv parkı yeniləndi və regionlararası əlaqələr genişləndirildi. Dəmir yolları təkcə nəqliyyat vasitəsi deyil, həm də milli təhlükəsizlik və sosial-iqtisadi inkişafın ayrılmaz hissəsinə çevrildi.

1991-ci ildə müstəqilliyini bərpa edən Azərbaycanın qarşısında köhnəlmiş dəmir yolu sisteminin yenidən qurulması məsələsi dayanırdı. İnfrastrukturun bərpası, beynəlxalq əməkdaşlıq və texnoloji modernləşmə dövlət siyasətinin əsas istiqamətlərindən birinə çevrildi. Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə 2015-ci ildə ADY-nin publik hüquqi şəxs kimi yenidən təşkili yeni inkişaf mərhələsinin başlanğıcı oldu.

Azərbaycanın geosiyasi mövqeyi və dəhliz strategiyası

Azərbaycanın yerləşdiyi strateji coğrafi mövqe ölkəni mühüm logistika mərkəzinə çevirir. Dəmir yolları bu üstünlüyü geosiyasi və iqtisadi fürsətə çevirmək üçün əsas vasitə rolunu oynayır. ADY-nin iştirak etdiyi əsas beynəlxalq dəhlizlər bunlardır:

Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutu (TBNM) – Bakı-Tbilisi-Qars xətti bu dəhlizin əsas hissəsini təşkil edir və Çin-Avropa ticarətinin alternativ yoludur.

Şimal-Cənub Beynəlxalq Nəqliyyat Dəhlizi – Rusiya, Azərbaycan və İran üzərindən keçərək Asiya və Avropa arasında qısa və təhlükəsiz yük daşımalarına imkan yaradır.

Lapis-Lazuli Dəhlizi – Əfqanıstan, Türkmənistan, Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyəni əhatə edən bu marşrut Orta Asiyanı Avropa ilə birləşdirir.

Bu dəhlizlərin formalaşmasında Prezident İlham Əliyevin liderliyi və təşəbbüskarlığı xüsusi qeyd olunmalıdır. Onun təşəbbüsü ilə Bakı-Tbilisi-Qars xətti istifadəyə verilmiş və Azərbaycan beynəlxalq logistik mərkəzə çevrilib. Dövlət başçısının rəhbərliyi ilə ölkəmiz bir neçə beynəlxalq nəqliyyat forumuna ev sahibliyi edib, Avrasiya məkanında multimodal daşımaların əsas iştirakçılarından birinə çevrilib. Prezidentin “Azərbaycan Avrasiyanın nəqliyyat dəhlizi olacaq” strategiyası bu günün reallığıdır.

Rəqəmsallaşma və texnoloji modernləşmə

XXI əsrdə dəmir yollarının inkişafında rəqəmsal texnologiyalar mühüm rol oynayır. ADY bu istiqamətdə mühüm addımlar atmışdır. Əsas rəqəmsal yeniliklər aşağıdakılardır:

Elektron bilet sistemi – sərnişinlər üçün onlayn bilet satışı, mobil tətbiqlər və real vaxt cədvəlləri.

Yük izləmə texnologiyaları – GPS və IoT texnologiyaları ilə daşınan yüklərin izlənməsi və təhlükəsizliyin təmin olunması.

Süni intellekt əsaslı dispetçer sistemləri – qatarların hərəkəti, təmir planlaması və qəza risklərinin idarə olunması.

“Smart Railway” təşəbbüsləri – infrastrukturun avtomatlaşdırılmış sensorlarla monitorinqi və analitik məlumatlarla idarəsi.

Prezident İlham Əliyevin “Rəqəmsal İpək Yolu” təşəbbüsü çərçivəsində ADY bu layihənin texnoloji daşıyıcısına çevrilib. Rəqəmsal transformasiya təkcə daxili xidmətlərin keyfiyyətini artırmaqla kifayətlənmir, həm də xarici tərəfdaşlar üçün Azərbaycanın etibarlı tranzit ölkə imicini gücləndirir.

İnsan resursları və davamlı inkişaf

Azərbaycan Dəmir Yollarının 145 illik tarixi yalnız texnoloji və infrastruktur yenilənmələri ilə deyil, həm də insan kapitalına verilən dəyərlə seçilir. ADY-nin inkişaf strategiyasının əsasını ixtisaslı kadr hazırlığı, təlim proqramları və sosial məsuliyyət təşəbbüsləri təşkil edir.

Son illərdə ADY gənc mütəxəssislərin dəmir yolu sektoruna cəlb olunması üçün müxtəlif təşəbbüslər həyata keçirir. Peşəkar hazırlıq proqramları, beynəlxalq təcrübə mübadilələri və ali təhsil müəssisələri ilə əməkdaşlıq çərçivəsində əməkdaşların bilik və bacarıqları artırılır. Bu sahədə mühüm təşəbbüslərdən biri ADY Təlim və İnkişaf Mərkəzidir ki, bu mərkəz dəmir yolu sahəsində ixtisaslaşmış kadrların hazırlanmasına xidmət edir. Həmçinin gender bərabərliyi və inklüzivliyin təmin olunması məqsədilə qadınların nəqliyyat sektorunda iştirakı üçün xüsusi proqramlar həyata keçirilir.

Davamlı inkişaf prinsipləri ADY-nin strateji baxışının tərkib hissəsidir. Ətraf mühitin mühafizəsi, enerji səmərəliliyi və karbon emissiyalarının azaldılması istiqamətində bir sıra tədbirlər görülür:

Elektrikləşdirilmiş xəttlərin genişləndirilməsi – karbon emissiyalarının azaldılması və enerji sərfiyyatının optimallaşdırılması.

“Yaşıl dəmir yolu” təşəbbüsü – təkrar emal olunan materiallardan istifadə və alternativ enerji mənbələrinin tətbiqi.

Ətraf mühitə təsirin qiymətləndirilməsi – iri layihələrdə ekoloji monitorinq sistemlərinin tətbiqi.

ADY-nin fəaliyyətinin mühüm istiqamətlərindən biri də sosial məsuliyyət siyasətidir. Bu siyasət regionlarda məşğulluğun artırılması, sosial rifahın yüksəldilməsi və infrastrukturun yaxşılaşdırılmasına xidmət edir. Xüsusilə işğaldan azad olunmuş ərazilərdə dəmir yolu infrastrukturunun yenidən qurulması bu bölgələrin iqtisadi dirçəlişinə mühüm töhfə verir.

145 illik tarixə malik Azərbaycan Dəmir Yolları bu gün çağdaş tələblərə uyğun şəkildə modernləşmiş, çevik, rəqəmsallaşmış və beynəlxalq əməkdaşlığa açıq bir nəqliyyat sistemidir.

Ulu Öndər Heydər Əliyevin strateji baxışı və Prezident İlham Əliyevin sistemli islahatları nəticəsində ADY yalnız bir nəqliyyat vasitəsi deyil, həm də Azərbaycanın iqtisadi və geosiyasi gücünün daşıyıcısına çevrilib. Gələcəkdə dəhlizlərin genişləndirilməsi, rəqəmsallaşmanın dərinləşdirilməsi və beynəlxalq əməkdaşlığın gücləndirilməsi istiqamətində atılacaq addımlar sayəsində ADY regionun aparıcı dəmir yolu operatorlarından biri olmağa davam edəcək.

“Azərbaycan Dəmir Yolları” QSC və Mətbuat Şurasının “Azərbaycan Dəmir Yolları – 145 illik inkişaf yolu” mövzusundakı birgə müsabiqəsinə təqdim olunur