Azərbaycan muzeylərinin nadir eksponatları: Səməd Vurğunun portreti

Bakı, 26 sentyabr, Tatyana İvanayeva, AZƏRTAC

AZƏRTAC “Azərbaycan muzeylərinin nadir eksponatları” silsiləsindən materiallar çərçivəsində oxucuları ölkəmizin muzey kolleksiyalarının unikal nümunələri ilə tanış edir.

Çox yaxında, oktyabrın 6-da Səməd Vurğunun ev-muzeyi 50 illik yubileyini qeyd edəcək. Azərbaycanın Ümummilli Lideri Heydər Əliyev onun əhəmiyyətindən bəhs edərkən vurğulayırdı: “Milli ənənələrimizin nə qədər dəyərli olduğunu dünyaya gələn yeni nəsillərə çatdırmaq və onları bu ənənələr əsasında tərbiyə etmək üçün belə muzeylər lazımdır. Səməd Vurğun muzeyi də məhz buna xidmət edir. Mən çox məmnunam ki, siz, Səməd Vurğunun ailə üzvləri Xavər xanım, Aybəniz xanım bu muzeyi 21 ildir saxlayırsınız, qoruyursunuz. Bu muzey daim fəaliyyətdədir. O, xalqımıza, millətimizə xidmət edir. Bu muzeyi biz ölkəmizə ziyarətə gələn insanlar üçün gözəl bir nümunə kimi göstəririk ki, xalqımız nəyə malikdir, nəyə qadirdir, xalqımızın milli sərvətləri nədən ibarətdir. Gəlib həm bu muzeyi görənlər, həm buradakı bu kitabları oxuyan, onlarla tanış olanlar xalqımızı daha da dərindən tanıyacaqlar”.

Hazırda muzeyin kolleksiyasında Azərbaycanın ilk Xalq şairinin adı ilə bağlı 16 mindən çox müxtəlif eksponat var. Görkəmli şair həyatının sonuna qədər bu divarlar arasında yaşayıb-yaradıb.

Ev-muzeyinin ab-havasını səciyyələndirən cəhətlərdən biri də buradakı çoxsaylı rəsm əsəridir ki, onların arasında şairin portretləri diqqəti çəkir. Demək lazımdır ki, sənətçilər bu günə qədər görkəmli şairin obrazını araşdırmaqda davam edirlər. Portretlər texnika və icra baxımından müxtəlifdir, lakin onların hər biri adı həm məkan, həm də zaman məfhumlarından üstün olan bir insanın böyüklüyünə ehtiramı ifadə edir.

Belə əsərlərdən biri də XX əsrin görkəmli Azərbaycan rəssamı, monumental və dəzgah rəssamlığı ustası Mikayıl Abdullayevin fırçasının məhsulu olan Səməd Vurğun portretidir. Əsər rəssamın qonaq otağında yerləşir. Səməd Vurğun rəssamın naturadan çəkdiyi ilk şair idi və bu təcrübə onun “Görkəmli şəxsiyyətlərin portretləri” mövzusuna marağını gücləndirib.

Tablo 1944-cü ildə çəkilib və analoq etibarilə yeganə portret olub. Həmin vaxt Səməd Vurğun Şüvəlan kəndindəki bağ evində yaşayırdı. Rəsmin özü rəssamın tərcümeyi-halında ən əhəmiyyətli yağlı boya tablolarından birinə çevrilib. Mikayıl Abdullayev də bu təcrübəni özünün ilk ciddi yaradıcılıq sınaqlarından biri hesab edirdi: “Naturadan portret çəkmək ən çətindir”. Rəsmin arxasında duran əhvalat göstərir ki, Səməd Vurğunun bu portret üçün poza verməsinə baxmayaraq, 118x170 sm ölçüdə kətana baxmaq insanın daxili aləminə nüfuz etmək kimi hissləri əks etdirir və yaradır. Üstəlik, bu, Səməd Vurğunun aktual ədəbi əsər yazmaq prosesinə yanaşmasının təzahürüdür. O, şəhərdəki mənzilində olarkən, heç vaxt gündəlik paltarda masasına oturmazdı, qələmini götürməzdən əvvəl həmişə rəsmi kostyumda olar və qalstuk taxardı. Mixail Abdullayevin yaradıcılığında da görmək olar ki, şair hətta məzuniyyətdə olanda belə, özünü bir qədər sərbəst hiss etmək imkanına malik olsa da, yenə öz üslubuna sadiq qalıb.

Uzun müddət Mikayıl Abdullayevin fırçasının məhsulu olan Səməd Vurğun portreti Moskvada A.S. Puşkin adına Dövlət Təsviri İncəsənət Muzeyində, Şərq ölkələrinin və Sovet İttifaqının incəsənətinə həsr olunmuş müxtəlif tematik sərgilər çərçivəsində nümayiş etdirilib. Muzey mütəxəssislərinin fikrincə, portret 1940-cı illərin Azərbaycan rəngkarlığının ənənəvi üslubunda, psixoloji ifadəlilik və milli xüsusiyyətlərə önəm verilməklə işlənib. Rəsm Puşkin Muzeyinin təşkil etdiyi bir sıra beynəlxalq sərgilərə daxil edilib, burada sovet rəssamlarının, o cümlədən Orta Asiya və Qafqaz respublikalarından olan fırça ustalarının əsərləri də yer alıb. Bakıda Səməd Vurğun adına Yaradıcılıq Evinin açılışından sonra şairin həyat yolunu əks etdirən portret onun kolleksiyasına hədiyyə edilib. Ev-muzeyi fondunun əməkdaşı Xanım Şadlinskayanın sözlərinə görə, rəsmin ilk variantında şairin azyaşlı qızı Aybəniz də milli geyimdə təsvir edilib. Lakin sonradan sənətçi bu yozumdan vaz keçərək, onun obrazını “Axşam” tablosunda yerləşdirib.

Mikayıl Abdullayev şairin ölümündən sonra, 1959 və 1975-ci illərdə öz yaradıcılığında daha iki dəfə Səməd Vurğun obrazına qayıdıb, onun daha iki portretini çəkib. Onları şairin yaşayıb-yaratdığı otaqlarda görmək olar. Bu portretlər şairin gənclik illərindən tutmuş həyat təcrübəsinə kimi canlı bir insanın geridə qoyub getdiyi yaddaş vasitəsilə onun şəxsiyyətinin miqyasını dönə-dönə yenidən təsəvvür etmək cəhdi kimi görünür. Rəssam 1960-cı illərdə verdiyi müsahibədə Səməd Vurğunun obrazının ona “əziz və yaxın” olduğunu, bu səbəbdən də bir neçə dəfə həmin mövzuya qayıtdığını, “hər dəfə onun simasında və xarakterində yeni bir şey kəşf etdiyini” xatırladıb.