Birbaşa və dolayı savaş: hər kəs öz xəritəsini çəkməyə çalışır

Papava: “İsrail Suriyanın İranın “müqavimət oxu”ndan çıxmasında maraqlıdır”

Yaxın Şərq üzrə gürcü siyasi ekspert, iranşünas Vasili Papava AYNA-ya müsahibəsində bölgədə baş verən son hadisələri şərh edib. Beləliklə:

- Suriyadakı gələcək vəziyyətlə bağlı proqnozlarınız necədir?

- Suriyada Əsəd ailəsinin diktatura rejiminin devrilməsi ölkənin gələcəyi məsələsini gündəmə gətirib. “Həyat Təhrir əl-Şam” lideri Əbu Məhəmməd əl-Colani bütün cəmiyyəti və Suriyanı birləşdirəcəyinə söz verib, lakin onun bu məqsədinə nail olub-olmayacağı bəlli deyil. BMT-nin Suriya üzrə xüsusi nümayəndəsi Geir Pedersen Suriyadakı bütün ictimai və siyasi qruplar arasında əməkdaşlığın zəruriliyini vurğulayıb. “Ümumiyyətlə, biz “Həyat Təhrir əl-Şam” və digər silahlı qruplardan bəzi ümidverici bəyanatlar gördük”, – deyə Pedersen Dəməşqə səfərindən sonra bildirdi. Lakin o, "qanun və asayişin qorunması baxımından" davam edən çətinlikləri də qeyd etdi.

Hətta “Həyat Təhrir əl-Şam” yaraqlılarının Bəşər Əsədin hökumət ordusunun mövqelərinə qarşı genişmiqyaslı hücumunun başlanğıcı zamanı əl-Colani Suriyanın müxtəlif etnik-dini qruplarını birliyə və qarşılıqlı hörmətə çağırıb. Bununla belə, unutmaq olmaz ki, Suriyada dövlətin müharibədən sonrakı inkişafı üçün müxtəlif məqsəd və planlarla fəaliyyət göstərən çoxsaylı silahlı qruplaşmalar var. Müxtəlif islamçı qruplardan ibarət yeni Suriya hökuməti həm yeni Suriyanın islamçı modelini paylaşmayan dünyəvi rejimin tərəfdarlarını, həm də Suriyanı şəriət qanunlarına uyğun olaraq yenidən qurmaq istəyən radikal hökumət formasının tərəfdarlarını əhatə edir.

Ölkənin cənubunda Əsəd ailəsinin hakimiyyətini heç vaxt qəbul etməyən və çətin ki, Dəməşqdə yeni hökumətə tabe olan qəbilə silahlıları var. Şərqdə “İslam Dövləti” adlandırılan qruplaşmanın qalıqları ciddi təhlükəsizlik təhdidləri yaratmaqda davam edir və buna görə ABŞ-ın hava hücumları onları hədəf almağa davam edir. ABŞ-ın dəstəklədiyi kürdlərin rəhbərlik etdiyi Suriya Demokratik Qüvvələri ölkənin şimal-şərqinin bəzi hissələrinə nəzarət edir. Bu kürd qüvvələri illərdir Türkiyənin dəstəklədiyi Suriya Milli Ordusunun döyüşçüləri ilə ölkənin şimalında döyüşür. Bundan əlavə, 2011-ci ildən Suriyadan kənarda çoxsaylı müxalif qruplar və siyasi hərəkatlar yaranıb. Amma onların ölkəyə qayıdıb siyasi həll prosesində iştirak edib-etməyəcəyi hələlik bəlli deyil.

“Həyat Təhrir əl-Şam”ın avtoritar üsullarla hakimiyyətini möhkəmləndirməyə çalışacağı ilə bağlı qorxular var və əsassız deyil, çünki ölkədə son vaxtlar Əsəd rejiminə qarşı vuruşan və hakimiyyətin devrilməsi ilə çoxlu silahlı qruplar fəaliyyət göstərir ki, onlar mərkəzi hökumətin göstərişlərinə tabe ola bilməz. Belə olan halda, Dəməşq “itaətsiz səhra komandirlərini sakitləşdirməyin” zor üsullarına əl atmağa məcbur olacaq. Colani sabitlik və ictimai təhlükəsizliyin bərqərar olmasını prioritetləşdirməklə, “Həyat Təhrir əl-Şam”ın indiki “Taliban” kimi əhalinin dəstəyini qazana və dövləti effektiv şəkildə idarə edə biləcəyini göstərməyə çalışır.

Əl-Colaninin Əsədin devrilməsindən əvvəl verdiyi ilk bəyanatları onun həm ölkə daxilində, həm də beynəlxalq aləmdə öz hərəkatı üçün müsbət ictimai rəy yaratmaq məqsədi daşıyan ictimai əlaqələr kampaniyası ilə məşğul olduğunu göstərir. “Həyat Təhrir əş-Şam” terror təşkilatı siyahısında qalmasına baxmayaraq, onlar bir neçə ildir ki, Əsəddən sonrakı Suriyada yeganə alternativ kimi mövqelərini ortaya qoyub və bununla da onunla gələcək danışıqlara zəmin yaradıblar. Başqa sözlə, “Həyat Təhrir əl-Şam” Suriya vətəndaş müharibəsinin aktiv fazasında, döyüşçülərinin Əsədin təhlükəsizlik qüvvələrindən heç də az qəddar və amansız olmadığı və çox vaxt özünü daha qəddar apardığı zaman özünü xarakterizə edən radikal formalardan uzaqlaşıb. Əl-Colaninin bu açıqlamaları onun təşkilatının əvvəlki təcrübəsini nəzərə aldığını və eyni zamanda onun arxasında duran xarici qüvvələrin, ilk növbədə Türkiyənin “əl-Colani layihəsi”nin həyata keçirilməsində maraqlı olduğunu göstərir.

- Əl-Colani planlarını həyata keçirə biləcəkmi?

- Bu gün onun daxili və xarici siyasətini təşviq etmək üçün hansı xarici qüvvəyə diqqət yetirəcəyini proqnozlaşdırmaq çətindir, lakin bir şey aydındır: o, heç kimin təsirinə asanlıqla düşməyən bir şəxsdir. Mövcud status-kvonu, ölkə daxilində və xaricdə mövcud olan siyasi müxtəlifliyi nəzərə alaraq, xarici aktorlar heç kimin təsiri altına düşməyən, rasional qərarlar qəbul edən, düzgün hesablamalar aparan, bütün oyunçuların maraqlarını nəzərə alacaq və az-çox iradəsi olan bir şəxslə münasibət qurmaqdan faydalanmalıdırlar. Bu, "əlverişli" inkişaflar vəziyyətindədir. Ən pis halda isə Suriya diktatura rejimləri devrildikdən sonra digər ölkələrdə baş verənlər kimi xaosa qərq olacaq. Bunun bariz nümunəsi Liviyada Müəmmər Qəddafi və İraqda Səddam Hüseyndir ki, onlar əvvəlcədən müəyyən edilmiş əvəzsiz hakimiyyətdən uzaqlaşdırılıb və bu ölkələrə xarici müdaxilə fəlakətli nəticələrə gətirib çıxarıb.

Belə bir ssenaridə Suriyada müxtəlif silahlı qruplar arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə xarici oyunçuların iştirakı ilə genişmiqyaslı qarşıdurmaya gətirib çıxara bilər ki, bu da son nəticədə nəinki Suriyada sabitliyi poza bilər, həm də bölgədəki yaxın ölkələrə də təsir edə bilər. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, mütləq hakimiyyət insanı korlayır və hakimiyyətə gələn hökmdarlar əvvəlcə böyük ümidlər bəsləyərək köklü islahatlar vəd etsələr də, hakimiyyətlərinin sonunda çox pis başa çatdığı çoxlu misallar çəkmək olar. Əl-Colani Yaxın Şərqdə bir çox avtoritar hökmdarların taleyindən yayına biləcəkmi, bunu zaman göstərəcək.

- Hazırkı hadisələrdə İsrailin rolunu necə qiymətləndirirsiniz və Suriyadakı mövcud vəziyyət İsrailin bölgədəki siyasətinə necə təsir edəcək?

- Suriyalılar Əsəd rejiminin devrilməsini qeyd edərkən və əvvəlki hökumətin simvollarını məhv edərkən, İsrail Hərbi Hava Qüvvələri Suriya Ərəb Ordusunun demək olar ki, bütün hərbi infrastrukturunu, o cümlədən hərbi bazaları və sursat anbarlarını yerlə-yeksan etdi, Suriya Hərbi Dəniz Qüvvələri və Hərbi Hava Qüvvələri praktiki olaraq mövcud deyil. Suriyanın Baas rejiminin 1960-cı illərdən bəri İsrailə qarşı son dərəcə düşmənçilik etdiyini nəzərə alsaq, İsrailin addımları təəccüblü deyil.

Suriya münaqişəsində İsrailin roluna müxtəlif aspektlərdən baxmaq olar. Təl-Əvivin Suriyadakı hadisələrə yanaşması mürəkkəb və çoxşaxəlidir. Birincisi, qeyd etmək lazımdır ki, İsrail Təl-Əvivə qarşı düşmənçiliyinə baxmayaraq, Əsədin dünyəvi hökumətini həmişə Baas rejimini devirmiş islamçı qruplardan daha proqnozlaşdırıla bilən biri kimi qiymətləndirib.

İkincisi, Təl-Əvivin Suriya münaqişəsində fəal iştirakını əvvəlcədən müəyyən edən əsas amillərdən biri İranın hərbi mövcudluğunun gücləndirilməsi və İran hərbi bazalarının İsrail sərhədlərinə yaxın olması idi. Əsəddən sonrakı Suriyada İsrailin strategiyası Suriyanın cənubuna nəzarət və təhlükəsizlik bufer zonasının yaradılması, keçmiş hökumət ordusunun hərbi və silah infrastrukturunun məhv edilməsi, həmçinin kürdlər və druzlar kimi milli azlıqlara dəstək kimi üç əsas sütuna əsaslanır.

İsrailin Suriya hava limanlarına və hərbi obyektlərinə təkrar-təkrar zərbələr endirməsi İsrailin istənilən potensial təhlükəni dəf etməkdə qərarlı olduğunu açıq şəkildə göstərir. Belə bir siyasətin son məqsədi Suriyanın yenidən İsraili təhdid edəcək qədər güclü olmasına imkan verməmək və ya “müqavimət oxu” üçün bir halqa rolunu oynamamaqdır.

İsrail cəmiyyətində bəzi eyforiyalara baxmayaraq, Dəməşqdə sünni silahlı qrupların hakimiyyətə gəlməsi İsraildə ehtiyatla qarşılandı. Bu, yenə də təəccüblü deyil, çünki Əsəd ailəsinin rejimi bir neçə onilliklər ərzində, xüsusən də Hafiz Əsədin prezidentliyi dövründə İsrailə düşmən münasibət bəsləyirdi. Bununla bağlı İsrail Ordusunun Baş Qərargah rəisi Herzi Ha-Levi deyib: “Biz Suriyada baş verənləri diqqətlə izləyirik ki, yeni qüvvələrin bizə qarşı heç vaxt təhlükəsi olmasın və təbii ki, biz buna hazırıq”.

Təl-Əviv, şübhəsiz ki, Suriyanın İranın "müqavimət oxundan" çıxmasında və artıq İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusu (SEPAH) və İrana bağlı silahlı qruplar üçün baza rolunu oynamadığını görməkdə maraqlıdır. Əsədin prezidentliyi dövründə Suriya “Hizbullah”ın əsas müttəfiqlərindən biri olub və qrupun raket və qabaqcıl silah qaçaqmalçılığının əsas marşrutu olub. Əsədin devrilməsi İsrailin hücumları nəticəsində onsuz da ciddi şəkildə zəifləmiş “Hizbullah”ı hərbi potensialının yenidən qurulmasında yeni problemlərlə üz-üzə qoyub.

Suriyada baş verən hadisələr ümumilikdə İsrailin xeyrinə olsa da, bəzi problemlər də yaradıb. İsrail Əsədin devrilməsindən sonra Türkiyənin dəstəklədiyi cihadçı və ya islamçı qrupların bütün Suriyaya nəzarəti ələ keçirəcəyindən narahatdır. Təl-Əvivin bu cür qruplarla qarşılıqlı əlaqədə acı təcrübəsi var və belə bir ehtimal ölkənin təhlükəsizliyinə yeni təhdidlər yarada bilər. İsrail Suriyada baş verən daxili hadisələrə birbaşa təsir etmək niyyətində olmasa da, ABŞ-ın əməkdaşlığı ilə müxalifət daxilində daha mötədil ünsürlərlə əlaqə kanalları yaratmağa çalışır. Bu aksiyaların məqsədi Əsəddən sonrakı Suriyada müsbət rol oynaya biləcək qüvvələrə dəstək verməkdir.