Bu yol iqtisadi dəyərlər, etibar və sabitliyin özülüdür

Zəngəzur dəhlizi (TRİİP) Cənubi Qafqazın gələcək inkişafı üçün strateji əhəmiyyət kəsb edən mühüm layihə, eyni zamanda, qlobal çağırışlara Azərbaycan tərəfindən verilən strateji cavabdır. Bu layihə, ölkənin geoiqtisadi baxışını təcəssüm etdirir və onun regional və qlobal iqtisadiyyatda vacib bir mərkəzə çevrilməsini təmin edir. Zəngəzur dəhlizi (TRİİP) ölkəni Türkiyə və Avropa bazarlarına birbaşa çıxışı olan, həmçinin Mərkəzi Asiya ilə əlaqələri dərinləşdirən, Çindən Avropaya uzanan Orta dəhlizin əsas halqasına çevirir. Bununla da, Azərbaycan öz iqtisadi şaxələndirmə siyasətini həyata keçirir və regional əməkdaşlıq təşəbbüslərinin müsbət nəticələrini təmin edir.

Dəhliz regionda iqtisadi inteqrasiyanın, ticarət əlaqələrinin və geosiyasi sabitliyin gücləndirilməsini hədəfləyir, Azərbaycanın logistik mərkəz kimi mövqeyini möhkəmləndirir, Orta dəhlizin əsas halqasına çevrilir, Şərq−Qərb ticarət axınında mühüm rola malik olur və Azərbaycan−Türkiyə−Mərkəzi Asiya iqtisadi əlaqələrini fiziki müstəvidə birləşdirir.

Son qlobal dəyişikliklər nəqliyyat dəhlizlərinin əhəmiyyətini artıraraq onu logistika infrastrukturundan daha geniş iqtisadi alətə çevirib. Bu dəyişikliklər həm ticarət, həm də geosiyasi əlaqələrdə dəyişən tələblərə cavab olaraq ölkələrin və regionların qarşılıqlı asılılığını artırıb. Məsələn, Orta dəhliz üzərində yük daşımalarının müddəti ənənəvi dəniz yolu ilə müqayisədə iki dəfə qısa olur. Bu, Asiya ilə Avropa arasında ticarət edən ölkələr üçün əhəmiyyətli üstünlük deməkdir. Əlavə olaraq, Şimal–Cənub dəhlizi ticarət vaxtını 30 faizdən çox qısaldır, bu da yalnız daşımaların sürətini artırmır, həm də ticarət xərclərini azaltmağa və iqtisadi fəaliyyətin səmərəli olmasına imkan yaradır.

 Mərkəzi Asiya, Qafqaz, Türkiyə və Avropanı birləşdirən bu marşrut Çindən Avropaya daşınan yüklərin tranzit marşrutlarının şaxələndirilməsində mühüm rol oynayacaq. Bu, təchizat zəncirində dayanıqlığın və təhlükəsizliyin artırılması baxımından strateji əhəmiyyət daşıyır.

Zəngəzur dəhlizi (TRİİP)ölkələr üçün nəqliyyat və logistika baxımından ən qısa, etibarlı və iqtisadi cəhətdən səmərəli marşrutlardan birinə çevrilir. Dünya Bankına görə, nəqliyyat xərclərinin hər 1 faizlik azalması beynəlxalq ticarət dövriyyəsini orta hesabla 0,8 faiz artırır. Zəngəzur dəhlizi (TRİİP) bu baxımdan Azərbaycan və qonşu ölkələr üçün yeni iqtisadi dividendlər yaradır. Azərbaycanın ixrac potensialı genişlənir, məhsullar daha çevik və az xərclə Türkiyə və Mərkəzi Asiya bazarlarına çatdırılır. Bunun nəticəsində ölkənin ixracda rəqabət qabiliyyəti artır. Türkiyə üçün bu dəhliz Mərkəzi Asiyaya birbaşa çıxış imkanı yaratmaqla, onun Avrasiya məkanında logistika və ticarət mərkəzi kimi mövqelərini daha da gücləndirir. Qazaxıstan, Özbəkistan və Türkmənistan kimi ölkələr isə Avropa və Türkiyə bazarlarına daha sabit və qısa marşrut əldə edir. Nəticə etibarilə, Zəngəzur dəhlizi (TRİİP) ticarətin artması və iqtisadi dövriyyənin sürətlənməsi üçün praktik mexanizmə çevrilir. Beləliklə, Cənubi Qafqaz, Türkiyə və Mərkəzi Asiya ölkələri arasında iqtisadi əlaqələr daha sistemli və dayanıqlı formatda inkişaf edir.

Prezident İlham Əliyev “Əl-Ərəbiyyə” telekanalına verdiyi müsahibədə Azərbaycanın enerji təhlükəsizliyi, nəqliyyat infrastrukturunun genişlənməsi və yeni geosiyasi reallıqların formalaşmasındakı rolunu beynəlxalq ictimaiyyətin diqqətinə çatdırdı. Bildirdi ki, bu bölgənin Ermənistana verilməsi, həm də Azərbaycanın Naxçıvanla strateji kommunikasiya imkanlarını ciddi şəkildə məhdudlaşdırdı. Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə  əlaqələr yalnız İran və Türkiyə üzərindən mümkün oldu.  Lakin 44 günlük Vətən müharibəsi Cənubi Qafqaz üçün yeni geosiyasi reallıq yaratdı. Suverenliyin bərpası ilə yanaşı, Prezident İlham Əliyev strateji əhəmiyyət daşıyan yeni təşəbbüsləri də tələb kimi irəli sürdü. Xüsusilə Vaşinqtonda keçirilən görüşlərdə dəhlizlə bağlı razılaşmanın əldə edilməsi üçün mühüm addımlar atıldı. Bildirildi ki, Zəngəzur dəhlizinin (TRİİP) istifadəyə verilməsi ilə Azərbaycan beynəlxalq nəqliyyat xəritəsində daha güclü mövqeyə çıxacaq. 

Hazırda Şimal–Cənub nəqliyyat dəhlizi Rusiya, Azərbaycan və İran üzərindən Hind okeanı və Avropa bazarlarını birləşdirir. Şərq–Qərb dəhlizi isə Çin və Orta Asiya ölkələrindən yükləri Xəzər dənizi üzərindən Azərbaycana gətirərək buradan Gürcüstan və Türkiyə vasitəsilə Avropaya çatdırır. Zəngəzur dəhlizi (TRİİP) bu iki strateji dəhlizin kəsişmə nöqtəsinə çevrilməklə regionun nəqliyyat-logistika imkanlarını qat-qat artıracaq. Bu dəhliz vasitəsilə Azərbaycan yalnız tranzit ölkə statusunu gücləndirmir, həm də Avrasiyanın əsas nəqliyyat qovşaqlarından birinə çevrilir. 

2024-cü ildə “Azərbaycan Dəmir Yolları” QSC-nin məlumatına görə, Şimal–Cənub beynəlxalq nəqliyyat dəhlizi ilə tranzit yükdaşımaların həcmi 2023-cü illə müqayisədə 28 faiz artaraq 814 min ton təşkil edib. Eyni zamanda, Şərq–Qərb dəhlizində ümumi daşınan yük həcmi 33,258 milyon ton olub. Zəngəzur dəhlizinin (TRİİP) açılması bu rəqəmləri əhəmiyyətli dərəcədə artıraraq Azərbaycanın tranzit gəlirlərini yüksəldəcək, regionun ümumi iqtisadi dinamizmini isə daha da canlandıracaqdır. İlkin mərhələdə Zəngəzur dəhlizinin (TRİİP) 15 milyon ton yükdaşıma potensialı olması proqnozlaşdırılır. Bundan əlavə, Zəngəzur dəhlizi (TRİİP) istifadəyə verildikdən sonra təkcə Şərq–Qərb dəhlizinin tərkib hissəsi olmayacaq. Avropanın şimalından başlayan və Fars körfəzinə qədər uzanan Şimal–Cənub dəhlizinin də tərkib hissəsi olacaq. Bu alternativ kommunikasiya-logistika şəbəkəsi Azərbaycanın tranzit ölkə rolunu daha da artıraraq regional və qlobal miqyasda ölkəmizin geosiyasi mövqeyini xeyli möhkəmləndirəcək.

Regional baxımdan Zəngəzur dəhlizi (TRİİP) Cənubi Qafqazda dayanıqlı sülhün və əməkdaşlığın təmin olunması üçün mühüm zəmin yaradır. Çünki bu layihə yalnız Azərbaycan və Ermənistanı deyil, Türkiyə, İran, Rusiya, Orta Asiya dövlətləri və Avropanı birləşdirən geniş coğrafiyanı əhatə edir. Qlobal baxımdan isə Zəngəzur dəhlizi (TRİİP) Avrasiya məkanında alternativ və təhlükəsiz nəqliyyat marşrutu rolunu oynayacaq. Xüsusilə, hazırkı geosiyasi gərginliklər fonunda Avropa və Asiya arasında yeni, sabit və təhlükəsiz logistika kanallarına ehtiyac artır. 

Azərbaycanın iqtisadi inkişaf modeli, enerji siyasəti, nəqliyyat dəhlizlərinin qurulması və sülh təşəbbüsləri həm ölkənin, həm də regionun gələcəyini müəyyən edir. Bu mənzərədə Azərbaycan yalnız öz maraqlarını müdafiə etmir, həm də region dövlətləri üçün yeni əməkdaşlıq imkanları yaradır. 

Vüsal BAYRAMOV,

iqtisad üzrə fəlsəfə doktoru