Çernobıl dəhşətləri: Üzünü yuyanda başına toxunduqda saçla birgə dərisi də əlində qalırdı

1986-cı ilin aprelində baş vermiş Çernobıl Atom Elektrik Stansiyasındakı partlayış təkcə SSRİ miqyasında deyil, bütün dünya üçün dönüş nöqtəsi oldu. Bu faciə nəticəsində minlərlə insan, əsasən də hərbçilər ölüm təhlükəsi ilə üz-üzə qalaraq əraziyə göndərildilər. Onlardan biri də Çernobıl Əlilləri İttifaqının sədri Mirhəsən Həsənovdur. O, ilk andan etibarən radiasiya zonasında olan, qəzanın nəticələrinin aradan qaldırılmasına cəlb edilən hərbçilərdən olub.

Oxu.Az Mirhəsən Həsənovla həmsöhbət olub. O həmin illərə dair xatirələrini, hadisənin susdurulmuş həqiqətlərini bölüşüb.

- Çernobıl faciəsi baş verən zaman siz harada idiniz, həmin dövrü necə xatırlayırsınız?

- Çernobıl Atom Elektrik Stansiyasında qəza baş verən zaman - 1986-cı ildə mən Belarusda həqiqi hərbi xidmətdə idim. Zabit heyəti də daxil olmaqla biz əraziyə göndərildik.

- Sizi göndərən zaman hara getdiyiniz və nə baş verdiyi barədə məlumat verilmişdi?

- Hərbidə xidməti vəzifəsini yerinə yetirən heç kəsə bu barədə məlumat verilməmişdi. Biz yalnız əraziyə yaxınlaşan zaman - yoxlama postlarında qarşılaşdığımız səhnədən sonra hara gəldiyimizi soruşduq. Hər şey buradan başladı - boş kəndlər, qəsəbələr, əhalinin çıxarılması...

- Bəs bundan sonra radiasiyalı ərazidə olduğunuz barədə məlumat verildi?

- Ümumiyyətlə, o dövrdə radiasiya haqqında hansısa dərin bilgiyə sahib deyildik.

- Əraziyə daxil olduğunuz anı necə xatırlayırsınız?

- Bizi avtobuslarla aparırdılar. Qarşılaşdığımız mənzərə çox fərqli idi. Özümdən asılı olmadan ətrafı daha aydın görmək üçün avtobusun pəncərəsini açdım. Bu zaman zabit mənə dedi ki, Həsənov, bura Şuşa deyil. Həmin zabit vaxtilə Şuşada xidmət keçmişdi. O belə deməklə qısaca bildirdi ki, burada vəziyyət tamamilə fərqlidir.

- Belə başa düşürəm, ilkin mərhələdə sizi təlimatlandırmayıblar.

- Nəinki ilkin mərhələdə, həmçinin sonrakı vaxtda da təlimatlandırma olmadı. Hər şey tam məxfi saxlanılırdı. Əhalinin ərazidən çıxarılması bizim vasitəmizlə həyata keçirilirdi, amma o zaman da biz bilmirdik ki, orada nə baş verib. Demişdilər ki, əhali müvəqqəti çıxarılır, qısa müddət sonra geri qayıdacaqlar.

- Bəs əhalinin çıxarılmasını nə ilə əsaslandırırdılar?

- Deyirdilər ki, partlayışın qarşısını almaq üçün hərbçilərlə birlikdə müəyyən təmizləmə işləri aparılır və buna görə əhalinin oradan təxliyə edilməsi lazımdır.

- Oraya göndərilənlər arasında yaşlı hərbçilər daha çox idi, yoxsa təcrübəsiz, cavan olanlar?

- Əraziyə ilk olaraq robotlar göndərilib, lakin onlar sıradan çıxdığı üçün insan qüvvəsindən istifadə etmək gündəmə gəlib. Qəzanın ləğvi işinə 650 mindən çox insan cəlb edildiyi bildirilsə də, mən hesab edirəm ki, say bundan artıq olub. Onların əksəriyyətini hərbçilər təşkil edib. Oraya məcburi şəkildə evindən çıxarılaraq göndərilən adamlar da, çox gənc insanlar da olub.

- Azərbaycandan Çernobıla göndərilən insanlarla bağlı nə deyə bilərsiniz?

- Orada səkkiz mindən çox azərbaycanlı olub. Onlar arasında dünyasını dəyişənlər də çox olub. Həmin vaxt biz deyirdik ki, çernobılçılar yox, artıq onların övladları əzab-əziyyətə düçar olacaqlar. Belə də oldu. Faciədən sonra doğulan çox sayda uşaq vəfat etdi. Ondan sonrakı mərhələdə müəyyən yaşa gəlmiş gənclər bəlalara düçar oldular. Bu gün o gənclərdən vəfat edənlər var. Çernobıl yanıb, sönmüş bir oddur, amma tüstüsü hələ də davam edir.

- Çernobıldan döndükdən sonrakı dövrü necə xatırlayırsınız?

- Ən böyük problem məhz bu mərhələdə idi. Çernobıldan qayıdan subay insanlar evlənməyi düşünmürdülər. Onlar həyatlarının artıq bitdiyini zənn edirdilər. Hadisə 1986-cı ildə baş versə də, 1990-cı ilə qədər tam məxfi saxlanıldı. Sonrakı mərhələlərdə radiasiyadan zərər görmüş, küçələrə atılmış insanlar səhhətlərində baş verən dəyişiklikləri aidiyyəti qurumlara çatdırmaq istədilər. Amma heç bir nəticə olmadı. Bu səbəbdən insanlar küçələrə axışaraq, sağlamlıqları ilə bağlı problemlərə diqqət çəkməyə çalışdılar.

Mən həmin dövrdə Zeynalabdin Tağıyev adına fabrikdə çalışırdım. Poliklinikalara müraciət edirdik, amma bizi sağlam yazırdılar. Tək mən deyildim, digər iştirakçılar da tibbi yardım ala bilmirdilər. Halbuki o dövrdə vaxtında müayinələr aparılsaydı, bir çox faciələrin qarşısı alınardı. Məsələn, ana bətnində olan körpənin vəziyyəti, ananın səhhətinin qiymətləndirilməsi çox vacib idi. Axı hansı ana istəyər ki, övladı xəstə doğulsun?

Bundan əlavə, evlənən Çernobıl iştirakçıları da çox vaxt orada olduqlarını dilə gətirmirdilər.

- Bunun səbəbi nə idi?

- Hansı valideyn Çernobılda olmuş, radiasiyaya məruz qalmış birinə qız verərdi? Orada iştirak edənlərin bəziləri ailə qurmaqdan tamamilə imtina etdilər. Onlar düşünürdülər ki, evlənsələr, övladları xəstə doğulacaqlar.

- Çernobılda radiasiyanın təsirini necə hiss edirdiniz?

- Bu, güllə yarası deyildi ki, dərhal hiss olunsun. Radiasiya görünməz düşmən idi. Orada çətinlik təkcə radiasiya deyildi. Psixoloji gərginliklə də mübarizə aparırdıq. Dözə bilməyib öz canına qıyanlar da olurdu.

- Bu gərginliyi yaradan nə idi?

- Məsələn, səhər kiminsə əl-üzünü yuyarkən başına toxunduqda saçla birgə dərisinin də əlində qaldığını görürdük. Bəzən radiasiya hansısa nöqtəni vururdu və kimsə qəfil özündən gedirdi. Onu dərhal aparırdılar və bir daha geri qayıtmırdı. Sonrakı taleyi bizə məlum olmurdu. Həmin insanların aqibəti hələ də bilinmir.

Zaman keçdikcə bizə naməlum məktublar gəlməyə başladı. İçərisində ölüm ayağında olan insanların fotoları olurdu və altında yazılırdı: "Sizin də halınız belə olacaq", "Sizin uşaqlarınız xəstə olacaqlar" və s. Bu, bizdə elə bir hiss yaradırdı ki, sanki artıq cəmiyyətə lazım deyilik.

- Həmin məktublar haradan gəlirdi?

- Bilmirdik. Onların kim tərəfindən və haradan göndərildiyi hələ də bizə sirr olaraq qalır. Bu çap materialları çox ciddi psixoloji gərginlik yaradırdı. Son aylarda sanki həyatımızın sonuna yaxınlaşdığımızı hiss edirdik.

Ərazi artıq əhali üçün bağlı elan olunmuşdu, amma biz orada qalırdıq. Bilirdik ki, həmin yerlərdə yaşamaq mümkün deyil. Öz-özümüzə sual verirdik: "Bizi onlardan fərqləndirən nədir? Niyə biz hələ də buradayıq? Bizi bu görünməz düşməndən qoruyan nədir?"

Tək cavab var idi - biz hərbçi olduğumuz üçün orada idik. Bu psixoloji gərginlik sonradan bir çoxumuzda ciddi problemlərə səbəb oldu.

- Azərbaycana qayıtdıqdan sonra faciənin təsirləri ilə necə mübarizə aparırdınız?

- Əvvəlcə ailəmin dəstəyi, daha sonra isə mütəxəssis yardımı ilə bu çətinliklərin öhdəsindən gəldim. Kitablara sarıldım, təhsil almağa başladım. Diqqətimi başqa şeylərə yönəltdim və beləliklə yaşadığım psixoloji gərginliyin təsirlərinə qalib gəldim.

Həmin dövrdə - yəni 1990-cı illərin əvvəllərində - Böyük Vətən müharibəsi, Çernobıl əlilləri və 20 Yanvar faciəsi iştirakçılarına qarşı ciddi təzyiqlər var idi. Biz çernobılçıların hüquqlarının müdafiəsi üçün qanun layihələri hazırladıq. Ulu öndər Heydər Əliyev hakimiyyətə gələndə bu layihəni təqdim etdik və onun təşəbbüsü ilə 1993-cü il dekabrın 6-da "Çernobıl qəzasının nəticələrinin aradan qaldırılmasında iştirak etmiş, zərər çəkmiş vətəndaşların statusu və sosial müdafiəsi haqqında" Qanun parlamentdə qəbul olundu.

Heydər Əliyev hələ Naxçıvanda olduğu dövrdə çernobılçılara ömürlük əlillik dərəcəsinin verilməsi məsələsini həll etmişdi. Naxçıvanda bu tətbiq olunsa da, digər bölgələrdə əlillik yalnız bir il müddətinə müəyyənləşdirilirdi. 1993-cü ildən etibarən bu məsələ ölkə miqyasında həllini tapdı və bu, bizim üçün çox önəmli idi.

2021-ci ildən etibarən Çernobıl əlillərinin mənzillə təminatı sahəsində də ciddi addımlar atılıb. Təxminən 80 faiz iştirakçının mənzil problemi həll olunub, qalan hissənin təminatı istiqamətində isə işlər davam etdirilir.

- Sizcə, dünya Çernobıl faciəsindən dərs çıxarıbmı?

- Çernobıl - bəşəriyyətin faciəsidir. Əgər həmin qəzanın nəticələrinin aradan qaldırılması üçün insanlar rəşadət göstərməsəydilər, bu gün təkcə bir qrup insan deyil, bütün dünya bu faciənin nəticələri ilə üz-üzə qalacaqdı.

Hazırda Ermənistan ərazisində yerləşən Metsamor Atom Elektrik Stansiyası da böyük təhlükə mənbəyidir. Əgər orada bir partlayış baş versə, onun miqyasını təsəvvür etmək mümkün deyil. Təəssüf ki, beynəlxalq təşkilatlar və böyük dövlətlər bunun istismarına göz yumurlar. Baxmayaraq ki, Metsamor Atom Elektrik Stansiyasının istismar müddəti çoxdan başa çatıb.

Cəmiyyət radiasiya və onun fəsadları barədə maarifləndirilməlidir. Bu barədə dərsliklərdə məlumatlar yer almalı, xüsusən yeni nəsil bu biliklərlə silahlanmalıdır.

Aləmdə Nəsib