COP29 Beynəlxalq Məhkəməni də hərəkətə gətirdi

"The New York Times" nəşri, "Dünyanın ən yüksək məhkəməsi iqlim dəyişikliyi ilə bağlı nə edə bilər?" başlıqlı məqalə dərc edib.

Məqalədə deyilir: "Birləşmiş Millətlər Təşkilatının ali məhkəmə orqanı olan Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi qlobal istiləşmə ilə bağlı mühüm dinləmələrə başlayır".

Məqalə müəllifi yazır ki, Məhkəmədən hökumətlərin dünyanın iqlim sistemini qorumaq üçün hansı öhdəlikləri olduğu soruşulub.

Məqalədə yazılır ki, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının ən yüksək məhkəmə orqanı olan məhkəmə (BƏM -red.) "ilk dəfədir ki, iqlim problemi ilə məşğul olmağa başlayıb".

Qəzetin yazdığına görə, artıq atmosferi "böyük ölçüdə çirkləndirənlər məhkəməyə veriləcək".

Bu isə o deməkdir ki, BƏM qlobal miqyasda iqlim dəyişikliyinə səbəb olan hərəkəti və hərəkətsizliyi insanlıq əleyhinə yönəlmiş ağır əməl kimi tövsif edəcək.

Məqalədə yazılır ki, BMT Baş Assambleyası məhkəməyə müraciət ünvanlayıb və iki sual üzrə öz rəyini bildirməyi xahiş edib. Birincisi, Yerin iqlim sistemini istixana qazlarından qorumaq üçün beynəlxalq hüquqa əsasən hökumətlərin hansı öhdəlikləri var? Hökumətlər öz öhdəliklərini yerinə yetirmədikdə və “əhəmiyyətli zərər vurduqda” “hüquqi nəticələr” nələrdir?

Artıq qlobal istiləşməyə görə məsuliyyət daşıyanların dairəsi və əməlinin təhlükəlilik dərəcəsi konketləşdirilir. Bu, ciddi bir yenilikdir.

Qəzet yazır: "İqlim böhranı uzun müddətdir, elm adamlarının xəbərdarlıqlarının və zərərli emissiyaların azaldılması üçün 30 illik qlobal danışıqların mövzusu olub və (məhkəmədə) dinləmələr BMT-nin (Bakıda keçirilmiş) COP 29 kimi tanınan ən son iqlim sammitinin nəticəsidir".

Qəzet BƏM-də dinləmələrə cəlb olunacaq ölkələrin adlarını çəkib. Bunlar ABŞ, Avstraliya, İngiltərə, Çin, Hindistan, İran, Rusiya, Səudiyyə Ərəbistanı və Cənubi Afrika Respublikasıdır Məhkəmə həmçinin Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı və Neft Təşkilatı kimi müxtəlif qrupları da dinləyəcək.

Beləliklə, qlobal istiləşməyə görə məsuliyyət daşıyanların ilkin dairəsi artıq bəlli olub. Bu, ölkələrə iqlimlə bağlı qərarlarda suveren huquqlar verilməsi ilə yanaşı, konkret məsuliyyət qoyulması kimi də şərh oluna bilər və "istədiyimi edə bilərəm" formulundan "etdiyinə görə cavab ver" moduna keçməkdir.

Nəşr yazır ki, BMT yanında "İqlim Dəyişikliyi üzrə Hökumətlərarası Panelə töhfə vermiş müəlliflər cari iqlim qiymətləndirmələri və gələcək risklər barədə" məhkəməyə məlumat verib: "Məhkəmənin hüquqçuları deyirlər ki, ölkələr, sadəcə olaraq, adət olunmuş siyasi çıxışlar edə bilməzlər".

Başqa sözlə, hökumətlər ümumi fikirlərlə baş qata bilməyəcəklər; konkret suallara konkret və doğru cavab vermək zorundadırlar.

Qəzet yazır ki, hökumətlər "nə üçün qalıq yanacaqlarını subsidiyalaşdırmağa və atmosferə daha böyük həcmdə zərərli istixana qazlarını atmağa davam etdiklərinə dair hüquqi arqumentlər gətirməli olacaqlar".

Məqalədə həmçinin deyilir ki, Məhkəmənin hakimlərinin kiçik ada dövlətləri qrupunun tələbinə uyğun olaraq, onların rəyini də nəzərə alacağı gözlənilir: "Sentyabr ayında Vanuatu və başqa Sakit okean adaları, soyqırım, müharibə cinayətləri və insanlığa qarşı cinayətlərdə ittiham olunan şəxsləri mühakimə edən ayrıca orqan olan Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi qarşısında “ekosid”i cinayət hesab etməyi rəsmi olaraq təklif etdilər".

Doğrudur, qəzetin yazdığı kimi, "bu proses illər çəkə bilər". Ancaq ekosid də Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsində insanlıq əleyhinə cinayət sayılarsa, bu, dövlətlərin və şirkətlərin qlobal iqlim məsuliyyətini daha da artırar və cinayətə görə cəza mexanizmi işə düşə bilər.

Bu məsələdə də kiçik ada dövlətlərinin ən fəal dəstəkçisi Azərbaycan olub. Üstəlik Azərbaycan özü də bu cinayətdən zərər çəkib; Ermənistanın 30 illik işğalı dövründə Azərbaycanın Qarabağ və Şərqi Zəngəzur bölgələrində genişmiqyaslı və çox amansız ekosid əməlləri törədilib. Buna görə gələcəkdə Ermənistanın beynəlxalq səviyyədə məsuliyyət məsələsi qaldırıla bilər. Azərbaycan COP29 kontekstində və elə konfransın gedişində bu məsələyə hər zaman diqqəti cəlb etməyə çalışıb.

Xatırladaq ki, BMT-nin baş katibi Antonio Quterreş də COP29-dakı liderlər sammitində etdiyi çıxışda qlobal iqlim fəlakətinə səbəbkar okəlanlara adekvat qiymət vermiş və bunun bədəlinin ödənilməsini vacib saymışdı.

O demişdi: "Həqiqətən... biz qlobal temperaturların 2,5 dərəcəyə çatdırılmasına yaxınlaşırıq və vaxt bizim tərəfimizdə deyil. ...İqlim baxımından görürük ki, növbəti qasırğa çatmamış ailələr artıq evlərindən qaçırlar, biomüxtəliflik dağılır... İnsanlar daşqınlardan, infrastrukturu dağıdan təbii fəlakətlərdən, quraqlıqdan əziyyət çəkirlər, bitkilər tələf olur.

Bütün bunlar və başqa faciələr eyni zamanda, faktiki olaraq insanların səbəb olduğu iqlim dəyişmələri ucbatından baş verir. Burada hər hansı bir ölkə istisna deyil. Bu şoklar bütün xərcləri artırır. Dağıdılmış evlər sığorta haqlarının artımına səbəb olur. Meşələr məhv edilir. Bütün bunlar, həqiqətən də qaçılmaz ədalətsizliyə səbəb olur, bunu varlılar yaradır, yoxsullar isə bədəlini ödəyirlər".

COP29-dan sonra Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsinin konkret icraata başlaması onu göstərir ki, qlobal iqlim fəlakətlərinə görə bədəl ödəmə növbəsi artıq əsl günahkarlara çatır. Bu, Bakıda keçirilmiş qlobal iqlim konfransının daha bir mühüm nəticəsi olacaq.

Seyid Əhmədli, bizimyol.info