Demokratiyanın inkişafında bələdiyyələrin yeri: 25 illik TARİX

2025-ci ilin yanvarın 29-da Azərbaycanda növbəti bələdiyyə seçkiləri keçirilib. Bu seçkilər də nəzərə alınmaqla ölkəmizdə keçirilən bələdiyyə seçkilərinin sayı 7-yə çatıb. 

Azərbaycanda ilk bələdiyyə seçkisi 1999-cu ilin dekabrında baş tutub. Növbəti seçkilər hər 5 ildən bir olmaqla təşkil edilib. 2004, 2009, 2014, 2019 və 2025-ci illərdə növbəti seçkilər keçirilib. 

Sfera.az bildirir ki, bələdiyyələr yerli özünüidarəetmə orqanıdır. Vətəndaş cəmiyyətinin formalaşmasında yerli özünüidarəetmə orqanlarının  xüsusi rolu var. Vətəndaş cəmiyyəti elə bir cəmiyyətdir ki, burada dövlətin iştirakının minimum səviyyədə olması, qərarların qəbulunda vətəndaş müstəqilliyinə imkan verilməsi böyük önəm kəsb edir. İnsanların müstəqilliyi idarəetmədə də özünü göstərməlidir. Demokratiyanın inkişafı ilə əlaqədar olaraq son 200 ildə insanlar yerli idarəetmədə müstəqillik əldə etdilər və dövlətin iştirakı olmadan yerli əhəmiyyətli məsələlərin həlli ilə məşğul olan müstəqil qurum yaradaraq idarəetməni öz üzərinə götürdülər.

Azərbaycanda da artıq 25 ildir ki, yerli özünüidarəetmə institutu var. Ötən illərdə yerli özünüidarəetmə xalq hakimiyyətinin bir formasına çevrilib. Xalq öz hakimiyyətini bilavasitə və nümayəndələr vasitəsilə həyata keçirdiyi kimi, yerli əhali də yerli ərazi vahidi sferasında idarəetməni bilavasitə həyata keçirmək hüququna malikdir.

1995-ci il noyabrın 12-də ümumxalq səsverməsi (referendum) yolu ilə qəbul edilən Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasında demokratik dövlət quruculuğu üçün xarakterik olan hüquqi təsisatlar təsbit olundu. Belə təsisatlardan biri də, yerli özünüidarəetmə orqanları olan bələdiyyələrdir. Yerli özünüidarəetmə institutunun konstitusion qaydada təsbiti yerlərdə hakimiyyət səlahiyyətlərinin nisbi mərkəzləşməsinə və yerli özünüidarəetməni həyata keçirən orqanlara verilməsinə zəmin yaradır. 

Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 142-ci maddəsinin 1-ci hissəsinə uyğun olaraq yerli özünüidarəni bələdiyyələr həyata keçirir. Bələdiyyələr müstəqil orqandırlar və dövlət hakimiyyəti orqanları sisteminə daxil deyildirlər. Bələdiyyələtin hüquqi vəziyyəti 1999-cu ildə qəbul edilən “Bələdiyyələrin statusu haqqında” Qanunla tənzimlənir.  “Bələdiyyələrin statusu haqqında” Qanunun 2-ci maddəsində qeyd olunub ki, bələdiyyə - qanunla müəyyən edilmiş ərazi hüdudları daxilində yerli özünüidarəetmə formasıdır. Bələdiyyənin öz mülkiyyəti, yerli büdcəsi və seçkili bələdiyyə orqanları olur və o, Azərbaycan Konstitusiyası və bu qanunla səlahiyyətlərinə aid edilən yerli əhəmiyyətli məsələləri müstəqil surətdə həll edir. Bələdiyyələr bərabərlik əsasında qurulur və fəaliyyət göstərirlər. Bələdiyyə orqanları – bələdiyyə tərəfindən yaradılan, yerli əhəmiyyətli məsələləri həll etmək səlahiyyətləri verilən və dövlət orqanları sisteminə daxil olmayan seçkili və başqa orqanlardır.

Xatırladılan qanunun 14-cü maddəsinə görə bələdiyyə seçkili nümayəndəli orqandır. Qanunun 3-cü fəslində bələdiyyə orqanları kollegial orqanlar kimi xarakterizə olunub.  “Bələdiyyələrin statusu haqqında” Qanuna görə, bələdiyyələr müstəqil olsa da onların fəaliyyətinə inzibati nəzarət də var. İnzibati nəzarət yalnız qanunvericilikdə nəzərdə tutulan qaydada və hallarda, bələdiyyələr tərəfindən qanunçuluğa əməl olunması baxımından həyata keçirilir.

Bələdiyyələrin fəaliyyətinə inzibati nəzarət həmçinin qanunvericilik və icra hakimiyyətləri tərəfindən 144-cü maddəsinin II hissəsinə uyğun olaraq bələdiyyələrə verilən əlavə səlahiyyətlərlə bağlı nəzarətin Ədliyyə Nazirliyinə həvalə edildiyi hallarda da həyata keçirilir. İnzibati nəzarət bələdiyyələrin yerli əhəmiyyətli məsələləri qanun çərçivəsində müstəqil və sərbəst surətdə həll etmək hüququnu məhdudlaşdıra bilməz. Bələdiyyələrin müvafiq komissiyaları, seçicilər qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada inzibati nəzarətin həyata keçirilməsinə cəlb edilə bilərlər.  

Qabaqcıl ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, demokratikləşmə şəraitində vətəndaş cəmiyyəti və hüquqi dövlət quruculuğu prosesində yaradılan bələdiyyələr hər bir regionu təbii və sosial-iqtisadi potensialından tam və səmərəli istifadə etmək imkanı yaradır. Bu baxımdan, Azərbaycanda təşkil edilən bələdiyyələrin mərkəzi hökumətlə münasibətlərinin nizamlanma mexanizmi tam işlənib hazırlanmalıdır.

Hələlik, əhalinin gündəlik həyat fəaliyyətinin təmin olunması ilə bağlı funksiyaların yerinə yetirilməsinə uyğun səlahiyyətlərin bir çoxu dövlət hakimiyyət orqanlarında qalmaqdadır və bu sahədə qarşılıqlı fəaliyyət texnologiyası işlənib həyata keçirilməmişdir. Bu dövrdə daha yüksək nailiyyətlər əldə edilməsi üçün dünya dövlətlərinin təcrübəsindən istifadə edərək, əsaslı struktur və maliyyə-vergi islahatlarının aparılması, onların icra mexanizmlərinin işlənməsi və həyata keçirilməsi vacib şərtlərdəndir. 

Vasif CƏFƏROV
Mövzu: vətəndaş cəmiyyəti, hüquqi dövlət quruculuğu
Qeyd: Bu yazı Media və İnkişafı Agentliyinin dəstəyi ilə hazırlanıb.