Ərdoğan və Netanyahunun yeni döyüş meydanı Kipr

Türkiyə İsrail, Yunanıstan və Kipr arasında güclənən ittifaqdan qəzəblənir. Türkiyənin xarici işlər naziri Hakan Fidan bildirib ki, İsrailin Yunanıstana silah satışı “güclər balansını pozur” və Şərqi Aralıq dənizinin sabitliyini təhdid edir.

Ankara, həmçinin Yunanıstan və Kiprin onların müdafiə layihələrinə birgə satınalmalar və investisiyalar üçün Avropa İttifaqının SAFE proqramında iştirakına mane olmasından qəzəblənir.
Reyting.az xəbər verir ki, bu barədə “Regnum” yazıb.
Rusiya nəşrinin təhlilində qeyd olunur:
2019-2020-ci illərdə Aralıq dənizi regionunda Türkiyəyə qarşı güclü koalisiya yaranıb. Ankaranın Kipr ətrafındakı qaz yataqlarına dair iddialarından narazı olan ölkələr, Kiprin özündən əlavə, dost Yunanıstan və İsrailin də daxil olduğu ittifaq yaratdılar. Alyansın “EastMed” boru kəməri ilə Türkiyədən yan keçərək Avropaya qaz ixrac etməyi planlaşdırması Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanı qıcıqlandırıb.
O, Aralıq dənizindən qazın Avropaya ancaq Türkiyə vasitəsilə nəql oluna biləcəyini açıq şəkildə ifadə edib. Ərdoğan ölkəsini Rusiyadan (“Türk axını”), Azərbaycandan (TANAP-TAP) və Yaxın Şərqdən tədarük zəncirlərini birləşdirən qlobal qaz mərkəzinə çevirmək istəyirdi.
Daha sonra Misir, BƏƏ, Fransa və müəyyən qədər ABŞ da narazıların koalisiyasına qoşuldu. Bu ölkələrin hər biri Türkiyə ilə münasibətlərini getdikcə çətinləşirdi.
Kiprlə münaqişə yarım əsrdir ki, ada türklərinin müstəqillik arzusu ilə qaynayıb-qarışmaqdadır və bu, Ərdoğanın getdikcə daha çox dəstəklədiyi bir arzu idi. Ankara əvvəllər iki xalqın vahid dövlətdə birgə yaşaması imkanlarını nəzərdən keçirdiyi halda, 2023-cü ildən beynəlxalq ictimaiyyəti Şimali Kipr Türk Cümhuriyyətini (ŞKTC) tanımağa çağıraraq, iki dövlətli həll yolunda israr edir.
Ərdoğan ŞKTC-yə beynəlxalq legitimlik qazandırmağa çalışır. 2022-ci ildə Türk Dövlətləri Təşkilatının (TDT) Səmərqənddə keçirilən sammitində o, ona müşahidəçi statusu verib.
2020-ci ildə Türkiyə “Oruç Rəis” tədqiqat gəmisini Kiprin şimal sahillərinə arzuladığı qaz axtarışına göndərib. Bu, Yunanıstan və İsraildən başqa Misirdə də narahatlıq yaradıb. Oradakı hakimiyyət vətəndaş müharibəsi nəticəsində parçalanmış qonşu Liviyada Türkiyənin nüfuzunun artmasından ehtiyat edirdi. Misir (İsraillə münasibətləri normallaşdıran) Birləşmiş Ərəb Əmirliklərindən və prezident Emmanuel Makronun başçılıq etdiyi Fransadan dəstək aldı.
Türkiyə ilə Misir və BƏƏ arasında başqa bir maneə bir vaxtlar bütün ərəb qonşuları ilə fikir ayrılığına düşmüş və Ərdoğanın dəstəyini alan Qətər idi.
Bölgədəki çoxsaylı ziddiyyətlər Kipr ətrafında Yunanıstan, İsrail, Misir, BƏƏ və Fransanın daxil olduğu, Ərdoğanın Şərqi Aralıq dənizindəki ekspansionist siyasətinə qarşı çıxan çox müxtəlif koalisiyanın yaranmasına səbəb oldu.
Qonşularla sıfır problem
O vaxtdan bəri körpünün altından xeyli su keçib və gərginlik azalıb. Ərdoğanın əvvəlki dövrünün son ilində və xüsusən də yeni səlahiyyət müddətinin başlaması ilə Hakan Fidan xarici işlər naziri təyin edilərkən Türkiyə “qonşularla sıfır problem” siyasətinə qayıtmağa başladı.
Ərdoğan və Misir prezidenti Əbdülfəttah əs-Sisi arasında Qətərdə keçirilən Dünya Çempionatında tarixi əl sıxmadan sonra Ankara və Qahirə 2023-cü ilin iyul ayına kimi diplomatik münasibətləri tam bərpa edib. Qəzzada müharibə başlayandan sonra hər iki tərəf Fələstin anklavına dəstək vermək üçün səylərini əlaqələndirdi. Elə həmin ay Türkiyə prezidenti Fars körfəzi turuna çıxıb, Səudiyyə Ərəbistanı və BƏƏ ilə Türkiyənin böhranlı iqtisadiyyatına milyardlarla dollarlıq investisiyalar və “Bayraktar” pilotsuz təyyarələrinin satışı ilə bağlı razılığa gəlib.
Fransa-Türkiyə qarşıdurmasının yumşalması da diqqət çəkir. Tramp hakimiyyətə gələndən bəri avropalılar Türkiyə rəhbərliyinə isti münasibət bəsləyirlər. Makron və Ərdoğan artıq bir-birlərini “beyin ölümü”ndə ittiham etmirlər.
Oxşar uğuru 2022-ci ilin martında prezident İshaq Hersoq Ankaraya səfər edən İsraillə münasibətlərdə də əldə edilə bilərdi. Bununla belə, qan çanağı Türkiyə ilə İsrail arasındakı qarşıdurmanı tamamilə yeni səviyyəyə qaldırdı.
2009-2010-cu illərdə Davos Forumunda Ərdoğan Şimon Pereslə toqquşduğu və israillilərin “Azadlıq Donanması”na (Qəzzaya humanitar yardım aparan türk gəmiləri) hücum etdiyi halda, ölkələr etiraz notaları və bəyanatlarla kifayətləndiyi halda, Ankara embarqo qoyub və İsrailə qarşı hərbi əməliyyata başlayacağı ilə hədələyib.
İsrail kəşfiyyatı “Mossad” hazırda Türkiyəni İsrail üçün əsas təhlükələrdən biri hesab edir. Dəməşqdə hakimiyyət dəyişikliyindən sonra, Colan təpələri bölgəsində türkyönlü qüvvələr İsraillə təmasda olduqda, İran və onun müvəkkilləri zəiflədikcə, İsrailin üzərində neo-Osmanlı təhlükəsi xəyalı canlanır.
Bir sıra israilli ravvinlər, jurnalistlər və ekspertlər hesab edirlər ki, İsrail hava qüvvələri sentyabrda Qətəri deyil, Türkiyəni bombalamalı idi.
Hətta Trampın Şarm əl-Şeyx sammitində yekunlaşan sülh səylərinə baxmayaraq, Türkiyə-İsrail düşmənçiliyi aradan qalxmayıb. Bunu İsrailin baş naziri Binyamin Netanyahunun Misirdə keçiriləcək sülh konfransında iştirak etmək planlarından xəbər tutan Ərdoğanın Aralıq dənizi üzərindən təyyarəsini geri çevirməsi də sübut edirdi.
Netanyahu Kiprdə qisas alır
Nəticədə 2025-ci ilin sonunda Netanyahu Ərdoğana qarşı faktiki olaraq tək qaldı. Və hərəkət etmək qərarına gəldi.
İsrail Kiprə fəal şəkildə hərbi texnika tədarük etməyə başlayıb.
Avropa İttifaqı (Aİ) ada ölkəsi Qərbin silah standartlarına keçidi sürətləndirmək və "köhnəlmiş" Rusiya sistemlərindən imtina etmək istəyir: Kipr NATO ilə birgə müdafiə arxitekturası yaratmağı hədəfləyir. Ölkə çoxdan NATO-ya üzv olmaq istəyir, lakin dondurulmuş münaqişə səbəbindən bunu dəqiq edə bilmir. Onlar texnoloji keçid üçün əsas sahələr kimi hava nəzarəti, avtomatlaşdırılmış komanda və idarəetmə (ACS) və kibertəhlükəsizliyi nəzərdən keçirirlər. Kipr öz hava bazalarını modernləşdirir və helikopter parkını yeniləyir.
İsrail “Barak MX” hava hücumundan müdafiə sistemlərinin satışını təsdiqləyərək Kipr silahlı qüvvələrinin modernləşdirilməsinə mühüm töhfə verib. Türk təyyarələrini 35 km-ə qədər məsafədən izləyə və ələ keçirə bilən “Barak MX” güc balansını Yunanıstanın xeyrinə dəyişə bilər. Bu sistemlərin əhəmiyyəti Türkiyənin bu tədarükləri “birbaşa təhlükəsizliyə təhdid” adlandıran sərt reaksiyası ilə nümayiş etdirilir.
Hələ sentyabr ayında “Daily Sabah” qəzeti Türkiyə Müdafiə Nazirliyinə istinadla yazmışdı ki, Kiprin “Barak MX” alması adada sülhü pozacaq.
Bir sıra türk hərbi ekspertləri Kipr və İsrail arasında hərbi-texniki əməkdaşlığa Netanyahu hökumətinin daha geniş strategiyasının bir hissəsi kimi baxırlar.
“Mavi Vətən” konsepsiyasının (Aralıq dənizi və Qara dənizdə Osmanlı təsirinin Türkiyəyə qaytarılması strategiyası) müəllifi admiral Cihat Yaycı hesab edir ki, İsrail Türkiyəni düşmənlərlə əhatə etmək niyyətindədir.
Şimali Kiprdə türk pilotsuz təyyarələrinin və bazalarının olmasını təhlükəsizliyə təhdid kimi görən İsrail öz gücünü adaya yönəldir. Yaycının sözlərinə görə, israillilər 25 hektar strateji torpaq alıb, Pafos bazasında hərbi varlığını qoruyub saxlayır, Türkiyə və ŞKTC əleyhinə məlumatlar toplayır.
İsrailin də bu fəaliyyətinə ideoloji əsası var.
Admiral iddia edir ki, 1917-ci il xəritələrində Türkiyənin Mersin və Akkuyu şəhərləri kimi Kipr də "Vəd edilmiş torpaqlar"ın bir hissəsi kimi qeyd olunub. Üstəlik, onun fikrincə, İsrail, Yunanıstan və Kipr üçlü ittifaqı Fransa, ABŞ və Böyük Britaniya tərəfindən dəstəklənir.
İsrail Kiprə dəstək verməklə yanaşı, Yunanıstanı da fəal şəkildə silahlandırır. İki il əvvəl israillilər yunanları "Spike" idarə olunan tank əleyhinə raketlərlə təchiz etmək qərarına gəliblər.
Hazırda Afina 700 milyon dollara uzaqmənzilli “EXTRA” mərmiləri və “Predator Hawk” taktiki ballistik raketləri olan “PULS” çoxsaylı buraxılış raket sistemləri almaq istəyir, lakin “Kathimerini” qəzetinin məlumatına görə, Qəzza zolağındakı vəziyyətə görə sövdələşmə təxirə salınıb. Atəşkəs uzadılacağı təqdirdə İsrail və Yunanıstan arasında hərbi-texniki əməkdaşlıq intensivləşə bilər.
Türkiyənin İsraillə münasibətlərini normallaşdırması uğursuz olsa da, Yunanıstanla münasibətlər dalana dirənib. Bu, həm Ərdoğanın “Vahid Kipr” konsepsiyasını rədd etməsi, həm də yunanların sürətlə hərbiləşən Ankaradan daha zəifləyəcəkləri qorxusu ilə bağlıdır. Afina isə diplomatiya yolu ilə təhlükəli qonşusunu sarsıtmağa başlayıb.
Xüsusilə 2022-ci ildə baş nazir Kiriakos Mitsotakis ABŞ prezidenti Co Baydendən Türkiyəyə “F-16” qırıcıları satmamasını istəyib, bundan sonra Ərdoğan onun üçün “artıq Mitsotakis adlı heç kim olmadığını” deyib. Yunanıstan və Kipr Avropa İttifaqının üzvləri olaraq Türkiyənin Aİ-nin SAFE (Avropa üçün Təhlükəsizlik Fəaliyyəti) birgə satınalma və müdafiə layihələri üçün investisiya proqramında iştirakına mane olur.
Oktyabrın 19-da Hakan Fidan həm İsraili, həm də Yunanıstanı tənqid atəşinə tutub.
Türkiyəli nazir İsraili “həddən artıq aqressiv” Yunanıstanı qabaqcıl silahlarla təchiz etməkdə, Afinanı isə Ankaranın SAFE proqramında iştirak etmək üçün müraciətinə mane olmaqda ittiham edib.
Türklər Yunan Kiprinə təzyiq göstərmək üçün hər cür bəhanə gətirirlər. Fidan fürsətdən istifadə edərək qəzzalıların əzabları qarşısında Lefkosiyanı ikiüzlülükdə ittiham edib. O, Qəzzanı bombalayan İsrail təyyarələrinin də Kiprdən gəldiyini bildirib.
Bu yaxınlarda tanınmamış ŞKTC-nin prezidenti Ersin Tatar da İsrail varlığına müraciət edib. O, İsrailin Yunan Kiprindəki liman və aerodromlarda hərbi mövcudluğu və Kipr ordusu ilə birgə manevrləri ilə bağlı razılaşmalar barədə xəbərləri şərh edərək, Təl-Əvivi "təhlükəli səhv"-də suçlayıb.
Şimali Kiprin itirilməsi?
İsrailin iki Yunan dövləti ilə müttəfiqliyini gücləndirməklə yanaşı, Türkiyə bu yaxınlarda daha bir zərbə aldı. Yenə də Kiprdə.
Oktyabrın 19-da ŞKTC-də keçirilən prezident seçkilərində Ərdoğan tərəfdarı olan şəxs hazırkı lider Tufan Erhürmana əhəmiyyətli fərqlə (35,8%-62,7%) məğlub olub. Sonuncu Kipr yunanlarından sülh yolu ilə ayrılmağın tərəfdarı hesab olunur və hətta Kiprin iki hissəsinin birləşməsini müdafiə etməyə yaxındır.
Erhürman Türkiyədə Cümhuriyyət Xalq Partiyasının (CHP) qardaş partiyası olan Şimali Kipr Cümhuriyyət Türk Partiyasını təmsil edir.
Müttəfiqlərinin və siyasi rəqiblərinin reaksiyası bu seçki nəticələrinin Ərdoğan üçün əslində nə demək olduğunu ortaya qoyur.
Müxalif CHP lideri Özgür Özəl Kipr türklərinin nəhayət demokratiyanı seçdiyini və ŞKTC-nin daxili işlərinə qarışan və adanı öz maraqları üçün istismar edən türk siyasətçilərinə cavab verdiyini bildirib.
Digər tərəfdən, seçkinin nəticələri açıqlanan gün Milliyyətçi Hərəkat Partiyasının (MHP) lideri Dövlət Baxçalı Şimali Kipr parlamentini təcili olaraq səsvermənin nəticələrini, Kiprin federallaşmasını rədd edən və şimal hissəsinin Türkiyəyə birləşdirilməsini nəzərdə tutan qətnamə qəbul etməyə çağırıb. O, seçkiləri “qeyri-kafi təmsilçi” hesab edir.
"Problemin miqyası namus, təhlükəsizlik və yaşamaq məsələsidir. 81-ci Düzce vilayətindən sonra 82-ci Şimali Kipr Türk Cümhuriyyəti olmalıdır", - Baxçalı iki gün sonra açıqlama verib.
Şimali Kipr rəhbərliyində baş verən dəyişikliklər çətin ki, Ərdoğanı sevindirsin. Prezident Erhürmanın Kipr üçün federal modelə meyl etməsi Türkiyə liderinin ŞKTC-nin beynəlxalq aləmdə tanınmasını təmin etmək səylərinə ziddir.
Kiprin türk və yunan hissələri arasında yaxınlaşma öz “arxa həyətinə” belə nəzarət etməyən Türkiyə prezidentinin nüfuzunu aşağı sala bilər.
Bununla belə, Ərdoğan sakit olmağa çalışır. O, müxalifətlə yanaşı, Erhürmanı da qələbə münasibətilə təbrik edib və ŞKTC-ni dəstəkləməyə davam edəcəyinə söz verib.
Öz növbəsində, Şimali Kiprin yeni prezidenti hər hansı canfəşanlıq nümayiş etdirməyə tələsmir və deyir ki, Kiprin birləşdirilməsi ilə bağlı yunanlar ilə danışıqlar yalnız Türkiyə hökuməti ilə məsləhətləşmələrdən sonra bərpa olunacaq.

***
Beləliklə, qeyd etmək olar ki, İsraillə Türkiyə arasında geosiyasi qarşıdurma nəinki davam edir, hətta genişlənir. Yunanıstan və Kipr Netanyahunun təbii müttəfiqinə çevrilib.
Türkiyəyə təzyiqi artırmaq üçün İsrail baş naziri də Trampı öz tərəfinə çəkməlidir. Bunu necə etmək olar? HƏMAS-ı razılaşmanı pozmaqda və Ağ evdən gələn “yaşıl işıq”la Qəzzada hərbi əməliyyatları bərpada ittiham etməklə.
Eyni zamanda, Netanyahu Suriyaya qarşı hücumlarını davam etdirəcək, Əl-Şaraa və Türkiyəyə qarşı çıxan druzları və kürdləri dəstəkləyəcək.
Şimali Kiprə gəlincə, birbaşa təsir vasitələri olmadan Netanyahu yalnız adanın iki hissəsi arasında yaxınlaşmaya və Kiprin yeni prezidenti ilə Ankaranın parçalanmasına ümid edə bilər.
Y. QACAR