Ərəbləri Qəzzadan köçürmək: Tramp nə danışır və nə düşünür?

Ağ Ev rəhbərinin böyük köç ideyası müsəlman aləmində ciddi narahatlıq yaradıb

ABŞ Prezidenti Donald Tramp deyib ki, o, İordaniya kralı ilə mənzil tikintisi və Qəzza zolağından 1 milyondan çox fələstinlinin qonşu ölkələrə köçürülməsi imkanları barədə danışıb. CNN xəbər verir ki, Tramp telefon danışığında ABŞ-ın bölgədəki əsas tərəfdaşı II Abdulladan daha çox fələstinli qəbul etməsini istəyib: “Mən ona dedim ki, daha çox insanı götürməyinizi istəyirəm, çünki indi bütün Qəzza zolağına baxıram və burada əsl xaos və qarışıqlıqdır”.

BMT-nin məlumatına görə, krallıqda artıq 2,39 milyondan çox qeydiyyatdan keçmiş fələstinli qaçqın yaşayır. Tramp həm İordaniyanın, həm də anklavla həmsərhəd olan Misirin camaatı qəbul etmələrini istəyəcəyini və bu barədə Misir Prezidenti Əbdülfəttah əs-Sisi ilə daha çox danışacağını bildirib: “Biz milyon yarım insandan danışırıq və biz sadəcə buranı təmizləyəcəyik. Regionda münaqişələr əsrlərdir davam edir”.

“Bilmirəm, nəsə olacaq, amma indi bura, sözün əsl mənasında məhv olmuş yerdir. Orada demək olar ki, hər şey dağıdılıb və insanlar ölür, ona görə də mən bəzi ərəb ölkələri ilə əməkdaşlıq etməyi və onların dəyişiklik üçün sülh içində yaşaya biləcəyini düşündüyüm başqa bir yerdə mənzil tikməyi üstün tuturam”, - deyə Ağ Ev başçısı vurğulayıb.

Keçmiş inşaatçı olan Tramp potensial mənzilin "müvəqqəti ola biləcəyini" və ya "uzunmüddətli ola biləcəyini" söyləyib. Onun şərhləri, uzun müddətdir İsrail və Fələstin üçün iki dövlətli həll yolunu vurğulayan ABŞ-ın onilliklər boyu apardığı xarici siyasətlə ziddiyyət təşkil edir.

Bölgədə İsrailin fələstinliləri Qəzzadan kənara, qonşu ölkələrə sıxışdırmaq istəməsi ilə əlaqəli çoxdan narahatlıq var. İsrail bu fikri rədd edir, lakin onun hakim koalisiyasının ifrat sağçı fraksiyaları tərəfindən dəstəklənir.

Maraqlıdır, fələstinlilərin Qəzza zolağından tamamilə köçürülməsi kimi planı həyata keçirmək mümkündürmü? Tramp bunu edə bilərmi? Təbii ki, bu, HƏMAS-ı səfərbərlik resursundan və daimi bazasından həmişəlik məhrum edə bilər. Axı onlar Qəzza zolağında özlərini vəziyyətin tam hakimi kimi hiss edirlər. Bəs belə bir planın həyata keçirilməsinə hansı qüvvələr və necə mane ola bilər? Axı Avropa siyasətçiləri arasında da HƏMAS-ın indi Qəzza zolağına nəzarəti bərpa etməsinə sevinənlər az deyil.

AYNA mövzunu tanınmış israilli ekspertlərlə müzakirə edib.

İsrailli politoloq və Bar-İlan Universitetinin professoru Zeev Hanin:

“Bu addım maraqlıdır və bunun arxasında nə dayandığı hələ də çox naməlumdur. Bir versiya budur ki, Tramp bütün bunları həqiqətən də ciddi qəbul edir, necə ki, o, coğrafi obyektlərin adının dəyişdirilməsi, Qrenlandiyanın alınması, çinlilərin Panama kanalı zonasından çıxarılması, Kanada ilə münasibətlərin yeni formatı və s.

Yaxşı, demək lazımdır ki, əksər hallarda bunlar sadəcə şüar deyil. Belə görünür ki, İsrail ilə HƏMAS arasında İsrail rəhbərliyinin dəfələrlə qəbul etməkdən imtina etdiyi sövdələşmə nəhayət ki, məhz onun sayəsində əldə edilib. Rusiya-Ukrayna münaqişəsi həll olunanda vəziyyətin eyni olub-olmayacağı bəlli deyil, amma bu və ya digər şəkildə Tramp da buna ciddi yanaşır.

Beləliklə, fələstinli ərəblərin Qəzza zolağından Misirə və ya İordaniyaya çıxarılması və ya köçürülməsi (müvəqqəti və ya daimi) mövzusuna qayıtsaq, ümumiyyətlə, Trampın bu mövzuya ciddi yanaşması tamamilə mümkündür. İordaniya və Misirin bu hekayədən narahat olduqları aydındır.

Yaxşı, sadə səbəbə görə, sırf formal nöqteyi-nəzərdən bu məsələdə müəyyən bir hal var. İordaniya, xatırladığımız kimi, uzun müddət İudeya və Samariyaya, İordan Vadisinə (yəni dünyanın İordan çayının Qərb sahili adlandırdığı əraziyə) nəzarət edirdi və hətta oradakı ərəblərə İordaniya vətəndaşlığı da verirdi. Misir vətəndaşlıq verməsə də, 1948-1967-ci illərdə Qəzza zolağına nəzarət edirdi. Beləliklə, ümumiyyətlə, misirlilərin və iordaniyalıların nəzarət etdikləri ərazilərə görə məsuliyyəti öz üzərinə götürmələrini təklif etmək və ya tələb etmək üçün əsaslar var.

Yeri gəlmişkən, 20 ilə yaxın bu əraziyə mahiyyətcə sahib olduqları o illərdə onlar bu Fələstin dövlətinin yaradılması məsələsini formal olaraq da qaldırmayıblar. Uzun illər Fələstin dövləti, ərəb dünyasının şərh etdiyi və ya planlaşdırdığı kimi, yalnız İsrailə təzyiq faktoru idi. Onları bu gün gördüyümüz kimi fələstinlilərin özləri qətiyyən maraqlandırmır.

Yeri gəlmişkən, az adam diqqət yetirir ki, İordaniya 1994-cü ildə İsraillə münasibətləri normallaşdırmaq üçün müqavilə imzalasa da, konstitusiyasını dəyişməyib. Orada Şərqi Qüds hələ də İordaniyanın ikinci paytaxtı hesab olunur. Deməli, bu mənada İsrailin sağçı və solçu qüvvələrinin mövqeyi Fələstin-Ərəb probleminin həllinin Misir və İordaniyanın iştirakı ilə ola biləcəyi fikri üzərində qurulub. Yəni Qəzza zolağı üzərində nəzarətin Misirə, İudeya və Samariya ərazisinin əhəmiyyətli hissəsinin isə İordaniyaya verilməsi problemin müəyyən həll forması kimi. Ancaq başa düşdüyümüz kimi, onların hər ikisi mütəmadi olaraq bu şərəfdən imtina edirdi.

Misir və Oman qorxur ki, amerikalılar müharibə bitdikdən sonra Qəzza zolağına hansısa nəzarət rejiminin formalaşdırılmasına görə məsuliyyəti onların üzərinə yükləyə bilər. Beləliklə, bu, təzyiq faktoru ola bilər.

İordaniyada Trampın sözlərindən sonra çox narahat oldular. Həm də ona görə ki, bu krallığın əhalisinin əksəriyyəti eyni Fələstin ərəbləridir. Tramp deyəndə ki, yaxşı, daha yarım milyon və ya bir milyon götür, bu, olduqca təbii yanaşmadır.

Bu mənada deyə bilərik ki, İordaniya eyni Fələstin dövlətidir, baxmayaraq ki, onu bədəvi olan Haşimilər sülaləsi idarə edir. Ancaq bu, hələ də yəhudi dövlətinin yaranmasından dörddə bir əsr əvvəl yaranmış eyni Fələstin dövlətidir.

Məhz buna görə də İordaniya kralı II Abdulla dərhal və kəskin şəkildə bu mövzunu müzakirə etməkdən imtina edir. Yəni bu İordaniya variantının canlanmasından çox narahatdır.

Nəzəri cəhətdən 80 milyondan çox əhaliyə daha bir milyon əlavə etməyin problem olmayacağı görünən Misirdə də bunu da istəmirlər. “Müsəlman Qardaşları”nın fəaliyyətini boğmaqda böyük çətinlik çəkən əs-Sisi rejiminin İslam Dövləti ideologiyasında praktiki olaraq beşikdən yetişdirilmiş daha bir milyon ərəbi əlavə etmək kimi xüsusi istəyi yoxdur.

Sual budur: Tramp nə istəyir? O, sonda Misir və İordaniyanı məcbur etməyə qadir olacağına inanırmı? Məsələn, misirliləri başqa cür Amerika yardımından məhrum edəcəyinə söz verməklə. Amma yəqin ki, başqa iki süjet onun üçün daha aktual olacaq.

Birincisi, HƏMAS-ı oradan sıxışdırıb çıxarmaq üçün müharibədən sonra bütün Səudiyyə blokunun Qəzza zolağına nəzarətin yaradılması sisteminə qoşulmasıdır. Yaxud HƏMAS-ı sektoru idarə etməkdən uzaqlaşdırmaq.

İkincisi, problemi həll etmək cəhdindən çoxdan problemə çevrilmiş BMT-nin fələstinli qaçqınlar üzrə komissiyası olan UNRWA problemini həll etməkdir. Və fələstinli ərəb qaçqınlar üçün məsuliyyəti UNRWA-dan birbaşa BMT-nin Qaçqınlar Agentliyinə təhvil verilməsi.

Və sonra fələstinli qaçqın düşərgələrinin yerləşdiyi bütün ölkələr (dırnaq içində və ya olmadan) beynəlxalq hüquqa uyğunluq məsələsini həll etməli olacaqlar. Yəni onlara vətəndaşlıq vermək. Hansını ki, bu dövlətlər radikal olaraq istəmir. Yaxşı, ola bilər ki, Amerika administrasiyası indi onlara göstərməyə çalışır ki, başqa alternativ onlar üçün daha da xoşagəlməz ola bilər”.

Siyasi analitik, publisist Aviqdor Eskin:

“Qəzza zolağı probleminin yeganə real həll yolu budur. Tarixdə köçürmələrin sülhə töhfə verdiyi bir çox nümunələr məlumdur. Beləliklə, İkinci Dünya müharibəsindən sonra Çexoslovakiya, Polşa və digər Şərqi Avropa ölkələrindən on milyondan çox alman Almaniyaya köçürüldü.

Suriyadakı müharibə Avropada və Türkiyədə milyonlarla qaçqına səbəb olub. Xatırlatmaq istərdim ki, 1948-ci ildə İsrail Dövlətinin yaranması ərəb ölkələrindən bir milyona yaxın yəhudinin İsrailə köçürülməsinə səbəb oldu. Yaxın Şərq köçkünlük və köçürmə ilə bağlı daha çox nümunə bilir.

Yalnız bu yol münaqişənin həllinə gətirib çıxara bilər. İstənilən dondurma Qəzza zolağından təcavüzün yeni mərhələsinə, israillilər və Qəzza ərəbləri arasında yeni itkilərə səbəb olacaq.

Prezident Tramp bu məsələyə ciddi yanaşarsa, 1.5 milyon qəzzalı Misir və İordaniyaya yaxın ərazilərdə günəş altında yer tapa bilər. Albaniya və İndoneziya da variant kimi müzakirə olunur. Dünya böyükdür”.