Ermənistandakı bioloji laboratoriyalar: Amerikan mirası və geosiyasi təhdid

Milli.Az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:

Amerika Birləşmiş Ştatlarının maliyyələşdirdiyi ilk bioloji laboratoriyalar 2010-cu illərin əvvəllərində Ermənistan ərazisində yaranmağa başladı. Onların yaradılması üçün rəsmi əsas Ermənistan Səhiyyə Nazirliyi ilə ABŞ Müdafiə Nazirliyi arasında, xüsusilə Təhlükənin Azaldılması Agentliyi (Defense Threat Reduction Agency - DTRA) ilə imzalanmış razılaşmalar oldu. Bu sənədlər Bioloji Təhlükələrin Azaldılması Proqramı (Biological Threat Reduction Program - BTRP) çərçivəsində həyata keçirilən əməkdaşlığı nəzərdə tuturdu. Razılaşmalar laboratoriya avadanlığının verilməsini, yerli kadrların hazırlanmasını və biotəhlükəsizlik sahəsində tədqiqatlar üçün qrantların ayrılmasını əhatə edən memorandumlar və protokollar şəklində rəsmiləşdirilmişdi.

Açıq mənbələr və məlumat sızmaları əsasında əldə olunan məlumatlara görə, 2011-2025-ci illər ərzində ABŞ-ın Ermənistan ərazisindəki bioloji obyektlərə yatırdığı ümumi investisiyanın həcmi 50 milyon dolları keçib. Bu vəsaitlər əsasən DTRA vasitəsilə, həmçinin CH2M Hill, Battelle Memorial Institute, Black & Veatch və MRIGlobal kimi subpodratçılarla əməkdaşlıq çərçivəsində yönləndirilib. Həmin şirkətlər postsovet ölkələrində ikili təyinatlı obyektlərdə apardıqları fəaliyyətlərlə yaxşı tanınır.

ABŞ-ın Ermənistandakı səfirliyi məsələ ilə bağlı bildirib: "Ermənistanda ABŞ-a məxsus heç bir bioloji laboratoriya yoxdur. ABŞ Müdafiə Nazirliyinin Təhlükənin Azaldılması Agentliyi (DTRA) yalnız Ermənistandakı laboratoriyaların təmiri ilə bağlı müəyyən dəstək göstərib".

Xatırladaq ki, 2016-cı ildə ABŞ Müdafiə Nazirliyinin vəsaiti ilə Ermənistanda üç laboratoriya - İrəvanda, Gümrüdə və İcevanda fəaliyyətə başladı. Mütəxəssislərin məlumatına görə, hazırda onların sayı 13-ə çatıb. Bu laboratoriyaların açılmasından sonra Ermənistan və Rusiya mediasında onların ikili təyinatlı obyektlər olması və hərbi məqsədlərlə - bioloji silahların hazırlanması və istehsalı üçün istifadə edilə biləcəyi barədə yazılar mütəmadi olaraq yayılır. ABŞ Müdafiə Nazirliyi yalnız İrəvandakı referens-laboratoriyanın yaradılması üçün 15,5 milyon dollar ayırıb, layihənin ümumi maliyyələşməsi isə 18 milyon dollar təşkil edib.

Ermənistan Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin xüsusilə təhlükəli patogenlər üzrə Qida Təhlükəsizliyi Şöbəsi üçün İrəvanda inşa edilən laboratoriyanın tam tikintisinə 4,1 milyon dollar, Ermənistan Səhiyyə Nazirliyinin "Xəstəliklərin Nəzarət və Profilaktikası üzrə Milli Mərkəz"ində yerləşən referens-laboratoriyanın təmirinə isə ABŞ hökuməti tərəfindən 9,8 milyon dollar ayrılıb. Bu vəsaitlər binanın seysmik dayanıqlığını təmin edib və zəruri laboratoriya infrastrukturunun yaradılmasına xidmət edib. Hər iki laboratoriya üçün əlavə 1,7 milyon dollar yeni avadanlıq və mebel alınmasına sərf olunub.

Qeyd etmək maraqlıdır ki, 2018-ci ildə Moskva və İrəvan Rusiya mütəxəssislərinin Ermənistan ərazisindəki ABŞ-a bağlı bioloji laboratoriyalara buraxılması ilə bağlı sənəd üzərində işə başlandığını elan etmişdilər. Hətta 2019-cu il noyabrın 11-də Ermənistan və Rusiya xarici işlər nazirləri İrəvanda birgə mətbuat konfransında bu istiqamətdə işlərin başa çatdığını və sənədin iki ölkənin müvafiq qurumları arasında razılaşdırılmasının gözlənildiyini bəyan etmişdilər. Lakin bu bəyanatdan sonra mövzu tamamilə gündəmdən çıxarıldı.

ABŞ belə laboratoriyaların saxlanılması üçün böyük məbləğlər sərf edir. Məsələn, Ukraynada bu məqsədlə 200 milyon dollar xərclənib (orada 30-dan çox biolaboratoriya fəaliyyət göstərir), Gürcüstanda - 150 milyon dollardan çox, Qazaxıstanda isə - 130 milyon dollar. Ermənistanda isə laboratoriyalara 25 milyon dollardan çox sərmayə yatırılıb. Onlar İrəvan, Gümrü, Vanadzor, İcevan və respublikanın digər bölgələrində yerləşir. "Birgə Bioloji Proqram"ın ümumi büdcəsi 2,1 milyard dollardır və bu proqram ABŞ Təhlükənin Azaldılması Agentliyi (DTRA) tərəfindən maliyyələşdirilir.

Obyektlərin coğrafiyası və tabeliyi

2025-ci ilə olan məlumata görə, Ermənistanda ABŞ Müdafiə Nazirliyinin Təhlükənin Azaldılması Agentliyi (DTRA) vasitəsilə təşkilati və maliyyə dəstəyi ilə yaradılmış 13 bioloji laboratoriya fəaliyyət göstərir. Bu obyektlərin strukturu İrəvanda yerləşən mərkəzi tədqiqat kompleksi ilə yanaşı, ölkənin müxtəlif bölgələrinə səpələnmiş regional laboratoriyalar şəbəkəsindən ibarətdir.

İrəvandakı Mərkəzi Referens-Laboratoriya (CRL)

Yerləşmə:

İrəvan şəhəri, Ermənistan Səhiyyə Nazirliyinin Xəstəliklərin Nəzarət və Profilaktikası üzrə Milli Mərkəzinin (ՆՀԱԿ, NCDC) inzibati ərazisində.

Yaradılma tarixi:

Bu laboratoriya 2016-cı ildə Təhlükənin Azaldılması Agentliyinin (DTRA) və Black & Veatch podratçısının birbaşa iştirakı ilə Bioloji Təhlükələrin Azaldılması Proqramı (BTRP) çərçivəsində istismara verilib. Layihənin ilkin mərhələsi BSL-2/3 biotəhlükəsizlik səviyyəsinə uyğun obyektin inşasını və yüksək patogen mikroorqanizmlərin saxlanması, identifikasiyası və öyrənilməsi üzrə Amerika standartlarının tətbiqini nəzərdə tuturdu.

Funksional vəzifələri:
Rəsmi məqsədlər - yoluxucu xəstəliklərin diaqnostikası, epidemioloji monitorinq, zoonoz və transsərhəd patogenlərin tədqiqi, ştamların arxivləşdirilməsidir. Laboratoriyanın strukturunda ikikonturlu biotəhlükəsizlik sisteminə malik təcrid olunmuş saxlanma sahəsi, müstəqil ventilyasiya və nümunələrin 25 ilədək saxlanması imkanı mövcuddur.

Tabeliyi və kadr heyəti:
Ermənistan hökumətinin bəyanatlarına görə, laboratoriya Səhiyyə Nazirliyinin yurisdiksiyasındadır və ölkədaxili biotibbi qanunvericiliyə uyğun fəaliyyət göstərir. Lakin 2016-2020-ci illər ərzində laboratoriyanın heyətinə, Armenian Weekly və Hetq.am nəşrlərinin dərc etdiyi məlumatlara əsasən, ABŞ-dan olan mütəxəssislər - o cümlədən keçmiş hərbi epidemioloqlar, mikrobioloqlar və bioingenyorlar daxil idi. Yerli kadrların təlimləri Gürcüstan, Ukrayna və ABŞ-da, Battelle Memorial Institute və CH2M Hill-in koordinasiyası ilə həyata keçirilirdi.

2020-ci ildən etibarən, Səhiyyə Nazirliyinin iddiasına görə, bütün obyektlər Ermənistan tərəfinin tam nəzarətinə verilib. Lakin laboratoriyalarda istifadə edilən texniki protokollar, əsas iş qaydaları və bioinformatika və təhlükəsizlik üçün proqram təminatı hələ də ABŞ sistemləri əsasında fəaliyyət göstərir. Bu isə laboratoriyanın real muxtariyyət səviyyəsinə ciddi suallar yaradır.

İrəvandakı əlavə laboratoriyalar
Paytaxtda daha iki bioloji obyekt fəaliyyət göstərir və bunlar aşağıdakı qurumların nəzdində yerləşir:

Ermənistan Milli Elmlər Akademiyasının Molekulyar Biologiya İnstitutu - genetik nümunələrin saxlanması üçün yardımçı mərkəz kimi istifadə olunur;
Mxitara Heratsi adına Tibb Universiteti - kliniki diaqnostikaya yönəlmiş laboratoriyadır və 2020-2022-ci illərdə koronavirus və respirator patogenlərlə bağlı tədqiqat layihələrində iştirak edib.
Regional biolaboratoriyalar: quruluş və yerləşmə

Paytaxtdan kənarda azı 10 laboratoriya fəaliyyət göstərir və bunların arasında əsas məntəqələr aşağıdakılardır:

Gümrü (Şirak vilayəti):
- BSL-2 səviyyəli laboratoriya, 5 nömrəli məktəbin yaxınlığında, keçmiş sanitar-epidemioloji stansiyanın bazasında yerləşir.
- 2014-cü ildə DTRA tərəfindən maliyyələşdirilib.
- İxtisaslaşma: zoonoz infeksiyalar və baytarlıq nəzarəti.
Vanadzor (Lori vilayəti):
- 2015-ci ildə təchiz olunub.
- İxtisaslaşma: respirator infeksiyalar, antropozoonozların laboratoriya nəzarəti.
İcevan (Tavuş vilayəti):
- Gürcüstanla sərhədə yaxınlıq səbəbindən transsərhəd patogen nəzarətinə yönəlmişdir.
Martuni (Geğarkunik vilayəti):
- Regional bioloji nəzarət mərkəzi kimi fəaliyyət göstərir. Burada Afrika donuz vəbası (ADVB) ilə bağlı hallar qeydə alınıb.
Sisian (Sünik vilayəti):
- İranla sərhəd bölgəsində epidemioloji nəzarət proqramlarında iştirak edir.
Yeğeqnadzor, Artaşat, Qoris, Spitak, Armavir - bu laboratoriyalar DTRA ilə Ermənistan hökuməti arasında imzalanmış sazişlər çərçivəsində modernləşdirilmiş obyektlərdir.
Bu laboratoriyaların hər biri ABŞ-dan təchizat kanalları vasitəsilə gətirilmiş avadanlıqlarla təchiz olunub. Onlara patogenlərin saxlanması sistemləri (CryoSafe), BioFire mikrobioloji stansiyaları, GermFree biotəhlükəsizlik kapsulları və ABŞ-da lisenziyalaşdırılmış genetik sekvensiya sistemləri daxildir.

Yurisdiksiya və suverenliklə bağlı mübahisələr

Ermənistan hakimiyyəti vaxtaşırı bəyan edir ki, 2020-ci ildən etibarən bütün bioloji obyektlər milli institutların tam nəzarətindədir. Lakin:

Ermənistanın qeyri-hökumət təşkilatları (məsələn, "Jurnalistikanın Alternativi" və "Hüquqlar və Şəffaflıq") laboratoriyaların daxili sənədlərinə çıxışın məhdud olduğunu bildirir;
Rusiya və İran analitikləri xarici idarəetmə elementlərinin qorunub saxlandığını iddia edir: onların məlumatına görə, bəzi laboratoriya protokolları və uzaqdan idarəetmə sistemləri hələ də xarici məlumat mərkəzləri ilə əlaqəlidir;
Hetq və Sputnik Armenia kimi araşdırma jurnalistləri 2021-ci ildən sonra belə, bir neçə obyektdə ABŞ-ın podratçı şirkətlərinin əməkdaşlarının rotasiya əsasında iştirak etdiyini müəyyənləşdiriblər.
Beləliklə, yurisdiksiyanın tam ötürülməsi ilə bağlı rəsmi bəyanatlara baxmayaraq, Ermənistanın bioloji laboratoriyalarına real nəzarət məsələsi açıq qalır. Yüksək gizlilik, məhdud çıxış və qeyri-şəffaf maliyyələşdirmə şəraitində bu obyektlər ictimaiyyət, qonşu dövlətlər və biotəhlükəsizliklə məşğul olan beynəlxalq təşkilatlar üçün narahatlıq doğurmaqda davam edir.

Bəyan edilən funksiyalar və real praktika

Laboratoriyaların məqsədi kimi "patogenlərin monitorinqi", "epidemioloji dayanıqlığın artırılması" və "transsərhəd infeksiyalarla mübarizə" kimi hədəflər göstərilir. Lakin fəaliyyətin spesifikası, məlumatların qapalılığı, hesabatlılığın olmaması və ABŞ hərbi mütəxəssislərinin iştirakı bu obyektlərin yalnız dinc məqsədlərlə istifadəsinə dair şübhələri artırır.

Biotəhlükəsizlik sahəsində bir sıra ekspertlər qeyd edir ki, Ermənistan laboratoriyalarının strukturu və protokolları Ukrayna, Qazaxıstan, Gürcüstan və Azərbaycanda BTRP çərçivəsində istifadə olunan modellərlə tam eynidir. Xüsusilə rusiyalı hərbi analitik İqor Nikulin və erməni politoloq Ara Saakyan bu mərkəzlərin ikili bioloji tədqiqat platformaları kimi fəaliyyət göstərmə ehtimalını açıq şəkildə dilə gətiriblər.

Erməni hakimiyyətinin və cəmiyyətinin reaksiyası

Ermənistan hökuməti rəsmi olaraq tam şəffaflıq və Bioloji Silahların Qadağan Olunması Konvensiyasını (BSQOK) pozan hər hansı fəaliyyətin istisna olunduğunu bəyan edir. Lakin 2016-cı ildən etibarən yerli mediada - o cümlədən Yerkir, Hraparak, İravunk kimi qəzetlərdə - keçmiş səhiyyə və müdafiə nazirliklərinin əməkdaşlarının milli institutların zəif nəzarətindən narahatlıq ifadə etdikləri materiallar dərc olunub.

2020-ci ildə Ermənistanın sabiq müdafiə naziri Seyran Ohanyan ArmNews kanalına verdiyi müsahibədə belə demişdi:

"Biz faktiki olaraq epidemioloji monitorinqə nəzarəti xarici podratçılara verdik. Bu, sadəcə texniki məsələ deyil - bu, milli suverenlik məsələsidir."

2022-ci ildə "Hayastan Azatutyun" və "Jurnalistikanın Alternativi" kimi ictimai təşkilatlar biolaboratoriyalarla bağlı büdcə sənədlərinə çıxış əldə etməyə çalışıblar. Lakin bu sorğular "yayımı məhdud məlumatlar" olduğu əsas gətirilərək rədd edilib. Bu da cəmiyyətin inamsızlığını daha da dərinləşdirib.

Ermənistandakı bioloji laboratoriyalar: Amerikan mirası və geosiyasi təhdid

Ermənistandakı bioloji laboratoriyalara qarşı tənqidlər - istər ölkə daxilində, istərsə də xaricdə - bir sıra narahatedici məqamları önə çəkir:

1. Obyektlərin qapalı rejimdə işləməsi.
Rəsmi məlumatlara əsasən, bu laboratoriyalar Ermənistanın dövlət strukturlarının nəzarətində olsa da, əksər obyektlərə giriş məhduddur, hesabatlılıq isə tamamilə qeyri-şəffafdır. Mülki səhiyyə müəssisələrindən fərqli olaraq, bu laboratoriyalar fəaliyyəti barədə açıq hesabatlar dərc etmir, hansı növ patogenlərlə işlədikləri barədə məlumat almaq isə, hətta parlament sorğuları vasitəsilə belə, son dərəcə çətindir.

2. ABŞ-ın hərbi podratçılarının iştirakı.
Ukraynadakı biolaboratoriyalarla bağlı vəziyyətə bənzər şəkildə, Ermənistanda da Pentaqonla bağlı olan və onun sifarişlərini yerinə yetirən bir sıra şirkətlər aktiv fəaliyyət göstərib. Bunlara CH2M Hill, Battelle Memorial Institute və Metabiota daxildir - adıçəkilən bütün qurumlar Project Syndicate, The Grayzone və Politico kimi beynəlxalq mediada aparılmış araşdırmalarda ABŞ-ın maraq dairəsindəki bölgələrdə epidemioloji nəzarət sistemi çərçivəsində fəaliyyət göstərən əsas elementlər kimi təqdim olunub.

3. Beynəlxalq norma və tövsiyələrin pozulması.
Ekspertlərin fikrincə, bu laboratoriyaların məktəblərə, universitetlərə və yaşayış məhəllələrinə yaxın ərazilərdə yerləşdirilməsi (xüsusilə Gümrü və Vanadzor şəhərlərində) Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının və BMT yanında Beynəlxalq Sanitariya Tənzimləyici Komissiyasının tövsiyələrinə ziddir. Xüsusilə 2005-ci il tarixli WHA58.29 saylı qətnaməyə görə, yüksək bioloji risk daşıyan laboratoriyalar əhali ilə sıx təmasda olan ərazilərdən kənarda yerləşdirilməlidir.

4. Ukrayna ilə paralellər.
2022-ci ildə müharibənin başlamasından sonra Rusiya ABŞ-ı Ukraynada gizli bioloji laboratoriyalar şəbəkəsi yaratmaqda bir neçə dəfə ittiham edib və BTRP layihələri ilə bağlı sənədləri ictimailəşdirib. 2023-cü ildə İran da bu mövzu ilə bağlı araşdırma apararaq eyni tip strukturların Gürcüstan və Ermənistanda da mövcud olduğunu irəli sürüb. Bu iddiaların birbaşa sübutu olmasa da, proqramların arxitekturası, iştirakçı qurumlar və texniki protokollar arasındakı oxşarlıqlar ciddi narahatlıq doğurur.

Beynəlxalq mövqe

Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST) da daxil olmaqla beynəlxalq qurumlar hələlik Ermənistan laboratoriyaları ilə bağlı açıq və sərt bəyanatlar verməyib. Lakin 2021-ci ildə ÜST-nin Avropa Bürosunun nümayəndəsi bildirmişdi ki, "yüksək patogen bioloji agentlərin emalı ilə məşğul olan bütün obyektlər müntəzəm beynəlxalq auditə tabe olmalı və açıq sənədləşməyə malik olmalıdır". Bu günə qədər Ermənistanda belə bir auditin aparıldığı barədə ictimaiyyətə açıq məlumat verilməyib.

Rusiya Xarici İşlər Nazirliyi dəfələrlə bu laboratoriyaların fəaliyyəti ilə bağlı narahatlığını ifadə edib. 2022-ci ildə Rusiya Rospotrebnadzorunun rəhbəri Anna Popova Dövlət Dumasında keçirilən iclasda bildirmişdi:

"Ermənistan faktiki olaraq Pentaqonun maliyyələşdirdiyi bioloji proqramların həyata keçirilməsi üçün tranzit platformaya çevrilib."

Əks tərəfdə isə ABŞ Dövlət Departamenti daimi olaraq bəyan edir ki, tərəfdaş ölkələrdəki bioloji laboratoriyalar "yalnız epidemioloji dayanıqlığın gücləndirilməsi məqsədi ilə" fəaliyyət göstərir və ikili təyinatlı proqramların mövcudluğunu inkar edir.

Sızmalar, insidentlər və xəstəliklərin yayılması

2017-ci ildən başlayaraq Ermənistan ərazisində və Gürcüstanla Azərbaycanla sərhəd bölgələrdə region üçün qeyri-adi və ya nadir hesab olunan bir sıra xəstəliklərin yayılması halları qeydə alınıb:

2018-ci ildə Geğarkunik vilayətində Afrika donuz vəbası (ADVB) baş verib və bu, iri miqyaslı heyvan tələfatına səbəb olub.
2019 və 2023-cü illərdə Armavir və Lori vilayətlərində yaxın keçmişdə müşahidə olunmayan Sibirlə qarayara (antraks) hallarına rast gəlinib.
2024-cü ildə Gümrü yaxınlığında yerli laboratoriyada çalışan iki əməkdaşda "kəskin, naməlum xəstəlik" müşahidə olunub. Hakimiyyət bunu "allergik reaksiya" kimi təqdim etsə də, hadisə ilə bağlı məlumatlar qapadılıb və ictimaiyyətə heç bir açıqlama verilməyib.
Laboratoriyaların fəaliyyəti ilə bu xəstəliklərin birbaşa əlaqəsi sübuta yetirilməyib, lakin mütəxəssislər yer və zaman baxımından tam üst-üstə düşən təsadüflərə diqqət çəkir. Ermənistanda isə bu hadisələrlə bağlı dərin və müstəqil araşdırmalar aparılmır, müvafiq sənədlərə çıxış isə məhduddur.

Ermənistanın geosiyasi seçimi və strateji kontekst

Ermənistanın BTRP (Bioloji Təhlükələrin Azaldılması Proqramı) çərçivəsində platforma kimi seçilməsi təsadüfi deyil. Ölkə İran, Türkiyə, Azərbaycan və Gürcüstan kimi Cənubi Qafqazın geosiyasi memarlığında mühüm rol oynayan dövlətlərə birbaşa yaxınlıqda yerləşir.

ABŞ-la hərbi-bioloji razılaşmaların imzalanmasından sonra İrəvan "yumşaq təhlükəsizlik" sahəsində Qərblə münasibətlərin dərinləşdirilməsinə sadiqlik göstərdi. Bu isə Ermənistana həm maliyyə axınları, həm texniki dəstək, həm də siyasi "çətir" vəd edirdi. Xüsusən Qarabağ hadisələrindən sonra bu dəstək daha da aktuallaşdı.

Lakin bioloji laboratoriyalar vasitəsilə ABŞ-la yaxınlaşma Rusiya, İran və hətta bir sıra hallarda Türkiyə tərəfindən şübhə və narahatlıqla qarşılandı - baxmayaraq ki, bu ölkələrin bir-biri ilə münasibətləri kifayət qədər ziddiyyətlidir.

Beləliklə, Ermənistan "geosiyasi bufer zonası"na çevrildi və bu laboratoriyalar artıq təkcə səhiyyə infrastrukturu deyil, regionda Amerikanın təsirini proyeksiya edən strateji obyektlərə çevrildi.

Bioloji laboratoriyalar: deklarativ şəffaflıq fonunda real risklər

Ermənistandakı bioloji laboratoriyalarla bağlı şəffaflıq və suverenlik barədə rəsmi bəyanatlara baxmayaraq, bu obyektlər hələ də yüksək gizlilik, xarici nəzarət və potensial təhlükə zonası kimi qalır.

Qlobal güclər arasında artan etimadsızlıq fonunda postsovet məkanında bu tip strukturların fəaliyyəti aşağıdakı zəruri tədbirləri qaçılmaz edir:

Beynəlxalq audit və Bioloji Silahların Qadağan Edilməsi Konvensiyasına uyğunluğun yoxlanılması;
Cəmiyyət qarşısında açıq hesabatlılıq və parlament nəzarətinin təmin edilməsi;
Laboratoriyaların coğrafi və sanitariya standartlarına uyğun şəkildə yerləşdirilməsi;
Araşdırılan patogen növləri və məqsədlərlə bağlı açıq və davamlı ictimai məlumatlandırma.

Bu şərtlər yerinə yetirilmədikcə, Ermənistandakı bioloji laboratoriyalar sadəcə səhiyyə məsələsi deyil, daha geniş və riskli bir geosiyasi oyunun tərkib hissəsidir.

Milli.Az