“Hocalı Katliamı Günlerinde Aşk; Azerbaycan Maralı” romanı və onun fars dilinə tərcüməsi

Quzey Kiprli (Qıbrıslı) türk yazıçı, ssenarist və rejissor Ferhat Atikin “Hocalı Katliamı Günlerinde Aşk; Azerbaycan Maralı”, (İstanbul, Destek Yayınları, 2003) romanını farscaya çevirən Arif Cəmşidi 1360-ci ildə Təbrizdə doğulub. O, 1392-ci ildən üzü bəri türk ədəbiyyatının farscaya çevrilməsi sahəsində fəaliyyət göstərir. Bu roman onun fars dilinə çevirib yayımladığı 13-cü kitabıdır. Cəmşidi daha öncə “Sales” və “Ofoq” kimi məşhur nəşriyyatlarla əməkdaşlıq edib. İnşaat mühəndisi olmasına baxmayaraq, o, peşəkar tərcüməçi kimi tanınır və Əziz Nesin, Yaşar Kamal, Orhan Pamuk, Əhməd Ümid və Hakan Günday kimi Türkiyə-türk ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrinin əsərlərini fars dilinı qazandırıb.

Lakin onun çevirdiyi əsərlər arasında biz Azərbaycan türkləri üçün ən önəmlisi məhz bu romandır. Bizə görə, tərcüməçinin kimiliyimizin, ədətlərimizin və tarixi faciələrimizin anlatıldığı bu əsəri fars dilinə çevirməsi təsadüfi deyildir. Tərcümənin girişində əsəri doğma vətənimizə — Azərbaycana ithaf etməsi də bunu açıqca göstərməkdədir. Qeyd edək ki, 2025-cü il avqustun 15-də Urmiya şəhərində keçirdiyimiz romanın tanıtım toplantısında da tərcüməçi onu bu romanı çevirməyə yönəldən amilin əsərin ədəbi dəyəri yox, Xocalı faciəsini gündəmə gətirməsi olduğunu söyləmişdi. Tərcüməçi, Təbriz və Güney Azərbaycanın digər şəhərlərində hər on nəfərdən bəlkə də yalnız birinin bu acı hadisədən xəbərdar olduğunu vurğulayaraq, əsas məqsədinin xalqı Xocalı qırğını ilə tanış etmək olduğunu, bu uğurda –nə qədər kiçik də olsa – bir addım atmaq istədiyini bildirmişdi. Farsdilli ədəbi mühitdə bu cür məzmunlu kitabların analoqu nadir olduğundan, Cəmşidinin işi təkcə tərcümə deyil, həm də mədəni körpü yaratmaq baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır. Bizcə, bizim dərdlərimizin farsdilli ədəbiyyatda dilləndirilməsi başlıca olaraq böyük bir ədəbi hadisədir və buna görə də Azərbaycanlı tərcüməçinin işi təqdirəlayiqdir. A.Cəmşidinin bu tərcüməsi 2025-ci- ilin başlarında Tehranda “Raybod” nəşriyyatı tərəfindən basılmışdır.

“Hocalı Katliamı Günlerdine Aşk” romanının ana teması (əsas ideyası) bizcə “soyqırım”dır. Burada biz həm sosiolojik, həm də etik-ontolojik bir məsələ ilə üz-üzəyik və eyni zamanda insanın de-humanizasiyası — yəni insanlıqdan məhrum edilməsi prosesi ilə qarşılaşırıq. Başqa sözlə desək, Yazıçı “soyqırım” fenomeninə baxışı həm ictimai, həm də ontoloji xarakter daşıyır. Söhbət insanlıq dəyərlərindən gedir; Soyqırım insanlığın təməl dəyərlərinə — mərhəmətə, yaşamaq haqqına, ədalətə və s. — qarşı yönəlmiş ən amansız cinayətdir. Bu dəhşətli hadisə bütün bəşəriyyətin vicdanını yaralayır və insanlığın ortaq utancına çevrilir. Soyqırım eyni zamanda insanlığın yaratdığı əxlaq normalarının pozulması anlamına da gəlir.

Romanda psixoloji(k) travma, rəvayətçi olan rus zabitin dili araçılığı (vasitəsi) ilə bədii şəkildə təsvir olunur. Bizcə, bu təsvir olduqca uğurlu alınıb. Bu yanaşma hadisələrin subyektiv təcrübə prizmasından göstərilməsinə imkan yaradaraq, oxucunu travmanın daxili dinamikası ilə üz-üzə qoyur.

Yazıçı açıqca bildirir: “Mən insana öz gerçək üzünü göstərmək istəyirəm, Özündən – insan olmağından utansın deyə. Axı insan da insana bunu edər? Əgər bu insanlıqdırsa, mən insan deyiləm, olmamalıyam, başqa bir şey olmalıyam. Artıq kimsəyə, heç nəyə ürəyim yanmayacaq. Bütün mərhəmətim orada – Xocalıda sona yetdi…” Bu ontoloji yanaşma varlıq, məsuliyyət və utanc kimi fəlsəfi qatları içinə alır. travmanın yalnız fiziki yox, varlığı sarsıdan (ontoloji) yönümünü da göstərir.Bu da əsərin təsir gücünü artırır. Əsərdə yazıçı öz mövqeyini açıq şəkildə ifadə edir, onun məqsədi bir çeşid etiraz və ifşa çağırışıdır. O, oxucuda (insanda) utanc duyğusunu oyatmaq istəyir. Yuxarıda səsləndirilən fikirlər varlığın anlamı ilə bağlı suallar doğurur. Burada insanlıq anlayışı yalnız sosial anlam daşımaqla qalmır, eyni zamanda “olmaq” fəlsəfəsinin şərtləriylə də bağlıdır və ontoloji dərinliyi ifadə edir. Əsərdə ruhun zədələnməsi və ümidsizlik kimi duyğular açıqca sezilir. Xocalıda bitən insanlıq, mərhəmət bütün bəşəriyyətin yarasını simvolizə edir.

Bizcə, F.Atikin romanda açıqca “soyqırım” tanımlamasından istifadə etməsi çox önəmlidir. Yazıçının Bosniya müsəlmanlarının unudulmaz öndəri, Əli İzzət Begoviçin sözlərinə istinad edərək “tarixi yaddaş” məsələsini irəli çəkməsi biz azərbaycanlılar üçün çox həyati bir məsələdir: "cinayətləri, soyqırımları unutmamaq lazımdır, çünki unudulan soyqırım təkrar yaşanacaqdır”. Bu sözlər bizə Ömər Seyfəddinin “tarix əzəli bir təkərrürdür” fikrini xatırladır. Biz yaddaşı, hafizəsi zəif olan (bəlkə də yaddaşı heç olmayan?) bir millətik – başımza gələn fəlakətləri tez unuduruq və yaxud da bunları bizə unutdururlar. Ona görə də son 150 ildə dəfələrlə soyqırıma məruz qalmışıq – Şeyx Ubeydullah üsyanı, Cilovluq, Kürdlük-Simitqo, Xocalı və s. bunun açıq örnəkləridir. Bu döngə sürəkli dolanır və adətən 20-30 ildə bir təkrarlanır – hər halda bu durumun dünyada bənzər örnəkləri çox azdır (bəlkə də yoxdur?). Bizcə, bu unutqanlıq durumunu meydana gətirən səbəbləri araşdırmaq üçün ilk öncə “Kollektiv yaddaş” (tarixi yaddaş) qavramına (məfhumuna) diqqət yetirilməlidir. XIX yüzilliyin ikinci yarasında ortaya qoyulan bu anlayışı Fransız sosioloq Maurice Halbwachs “La Mémoire collective” adlı əsərində inkişaf etdirib təkmilləşdirmişdir. M.Halbwachs kitabında “tarixi yaddaş” və “kollektif unutqanlıq” mövzularına geniş yer vermiş, bunları dərindən araşdırmışdır.

Lakin dünya millətləri öz acılarını unutmur, bu acıları yaddaşlarında diri saxlayırlar. Hətta bir sıra millətlər – Erməni (1915-ci il hadisləri ilə bağlı) və Yəhudi (Holokost) örnəklərində olduğu kimi – acıları, fəlakətləri özəl məqsədlərlə böyüdüb şişirirlər; hələ bəzən onları uydururlar. Biz isə yaşadıqlarımızı, gerçək faciələrimizi belə dilləndirə, səsləndirə bilmirik. Bu anlamda yazıçının bizi unutmamağa çağırması, bizim faciəmizi dilə gətirməsi son dərəcə təqdirəlayiqdir. Yazıçı bu çağırışı iki arqumentlə izah edir: 1. Yuxarıda da söylənildiyi kimi, faciələri unudarsaq, eynisini yenidən yaşayacağıq – tarix unutqanlığı əfv etmir; 2. Unutmamaq, yazıçıya görə, bir insanlıq məsələsidir; insalığın ortaq vicdanının təsəllisi üçün törədilmiş cinayətlərə hüquqi qiymət verilməli, bu cinayətləri törədən cinayətkarlar məhkum edilməlidir.

Ferhat Atik romanın ilk fəsillərindən başlayaraq qəhrəmanların düşüncəsi və dialoqları üzərindən etnik mənsubiyyət məsələsini irəli çəkir. Yazıçı bizə dayatılan (təhmil edilən) qondarma kimlikləri bəri başdan rədd edərək, onlara qarşı türklük konseptini irəli sürür. F.Atikin romanında türklük milli şüurun təməl sütunudur. Provincializmi, yerliçiliyi, Regionallığı xatırladan terminlərdən uzaq duran yazıçının “türklük” vurğusu tariximizi, ortaq köklərimizi üzə çıxarır. Beləliklə, yazıçı, romanın hər səhnəsində sınırlayıcı, məhdudlaşdırıcı terminləri gerçək və ortaq kimliyimizlə — türklük konsepti ilə əvəz edir. Atik, qondarma tanımlamaların dar sərhədlərini darmadağın edərək, türklük şüurunu romanın bir çox epizodunda işləmişdir. Beləliklə, türklük konsepti (qavramı, anlayışı) bizi vahid tarix, dil, kimlik və coğrafiya ətrafında birləşdirir. Burada türklük tarixi irsin daşıyıcısı, dilin (ana dili) və kimliyin (milli kimlik) vahidliyi deməkdir.

F.Atik Azərbaycan tarixini, coğrafiyasını, ümumiyyətlə regionu, bölgə tarixini və rus-sovet siyasətinin imperialist içüzünü (mahiyyətini) dərindən qavramışdır. Əsərdə Rus imperiyasının Azərbaycanda və bölgədə apardığı müstəmləkəçilik siyasəti, onun istismar mexanizmləri, Azərbaycan türklərinə qarşı yürüdülən sistemli ayrı-seçkilik ayrıntılı biçimdə araşdırılıb tənqid edilir.

Romanda Azərbaycan türklərinin doğma torpaqlarından zorla köçürülməsi, demoqrafik mühəndislik siyasəti və etnik təmizləmələr uğurlu şəkildə təsvir və təhlil olunur, Qarabağın işğalı və Xocalı faciəsinə aparan yol dəqiqliklə, ardıcıllıqla izlənir. Yazıçı ermənilərin torpaq iddialarını bədii dil imkanları ilə ifşa etməyi bacarıbdır. Bu baxımdan, bizcə, romanın Yunus Oğuzun “Ovçu” və Əyyub Abbasovun “Zəngəzur” romanları ilə bənzər yönləri vardır. Sözügedən əsərlərdə də tarixi dədə-baba torpaqlarımızın ardıcıl olaraq necə işğalı edildiyi göstərilmişdir; tək fərq isə ondan ibarətdir ki, birincidə olaylar Göycədə, sonuncuda isə – əsərin adından da bəlli olduğu kimi – Zəngəzurda cərəyan edir

Qeyd edək ki, yazıçı romanda Azərbaycan türklərinin zəngin mədəni irsini də ustalıqla təsvir etmişdir. Əsərdə təsvir olunan qonaqsevərliklə bağlı adətlərimiz, bayram törənlərimiz, zəngin süfrə mədəniyyəti və milli musiqi örnəklərimiz etnoqrafik bir tablonu anımsadır (xatırladır).

* * *

Bu yazını, yuxarıda sözünü etdiyimiz tanıtım toplantısında çıxış edən Urmiyalı ədəbiyyat araşdırmaçısı Məmməd Sübhdilin fikirləri ilə bitirmək istərdik. M.Sübhdil romanla bağlı çıxışında toplantıda gedən müzakirələrə yeni bir baxış bucağı gətirmişdi. O, böyük hadisələrin mütləq şəkildə böyük ədəbi əsərlərin yaranmasına səbəb olacağına dair əski tezisləri rədd edərək, faciənin miqyasından asılı olmayaraq yazmağın xüsusi bir qabiliyyət olduğunu, ədəbi məharətlə tək bir insanın faciəsini belə dünya miqyasında yaymağın mümkünlüyünü vurğuladı. Bu düşüncələrini əsaslandırmaq üçün Myanmar (Arakan soyqırımı) kimi faciələri örnək göstərən Sübhdilə görə, dünya böyük faciələr yaşayanlara deyil, mediyası olan, danışa bilən, əsər yarada bilən, ədəbiyyat yaratmağa qadir olan insanlara aiddir. Hind kökənli ədəbiyyat nəzəriyyəçisi və filosofu Gayatri Spivakın “subalternity danışa bilərmi?” əsərində irəli sürdüyü nəzəriyyəni əsas götürən Sübhdil, Madunluqdan (subalternity) qurtulmağın tək yolunu ana dildə yazmaqda, ana dildə əsər yaratmaqda və öz faciələrini ana dildə danışmaqda gördüyünü ifadə etdi. Madunluqdan xilas olmaq yolunda “Xocalı qətliamı günlərində eşq” kimi əsərlərin böyük önəm daşıdığını vurğulayan Urmiyalı ədəbiyyat tənqidçisinin fikrincə, belə əsərlərin vasitəsi ilə biz öz başımıza gələn faciələri dünya miqyasında səsləndirə bilərik.

Yuxarıdakı ifadələr bizə bu yay itirdiyimiz ədəbiyyatımızın böyük xadimi, görkəmli yazıçı Elçinin bu sözlərini anımsadır:

“Yazıçı yazarkən yalnız bir insan, bir fərd kimi özünü ifadə etmir […] hər bir yazıçı özü ilə bərabər, öz xalqını da ifadə edir. Hər hansı bir yazıçının yerinə başqası gəlib onun xalqının hiss və həyəcanlarından, psixoloj isindən, əməl və arzusundan, gələcəyi naminə keçmişindən və bu günündən yazmayacaq. Bu – yalnız həmin xalqın öz doğma oğlunun işidir. […] Yazıçı həmişə istibdadın, milli hüquqsuzluğun düşməni olmuşdur. Yazıçı həmişə öz xalqının ən qızğın və sadiq, etibarlı milli təəssübkeşi olmuşdur. Yazıçı o şəxsdir ki, öz ana dilini yaşadır və inkişaf etdirir və bundan da böyük, müqəddəs bir vəzifə ola bilərmi?”.

Doğrudan da, öz millətinin acısını, kədərini, dərdini-sərini yazmaqdan — həm də bunları o millətin öz dilində yazmaqdan, o dili yaşatmaqdan və inkişaf etdirməkdən — daha böyük və müqəddəs bir vəzifə təsəvvür etmək mümkün deyil. Bu vəzifəni yerinə yetirmək isə yalnız o millətin həqiqi övladlarının missiyasıdır. Bunu həyata keçirmək eyni zamanda o millətin xilası deməkdir.

Əgər biz öz faciələrimizi öz dilimizdə yazmasaq, onları kim yazacaq? Əgər biz faciələrimizi öz dilimzdə danışmasaq, onları kim eşidəcək? Əgər biz öz tariximizi öz ədəbiyyatımızla yaşatmasaq, onu kim xatırlayacaq?

Bu bağlamda “Xocalı qətliamı günlərində eşq” kimi əsərlərin ərsəyə gəlməsi son dərəcə zəruridir. Amma unutmamalıyıq ki, bizim qan yaddaşımız yalnız Xocalı ilə sınırlanmır. 1918-ci ildə Güney və Quzey Azərbaycanda baş vermiş Cilovluq və Mart soyqırımları kimi faciələr də bu yaddaşın ayrılmaz parçalarıdır. Bu faciələr unutdurulmuş, ört-bas edilmiş olsa da bizim milli yaddaşımızın sınma nöqtələridir və bu barədə danışmaq, onlarla bağlı yazmaq milli vəzifədir. Bu yaddaşı yaşatmaq üçün yazmaq, danışmaq və yaratmaq gərəkdir.

Ədəbiyyat yalnız estetika deyil, həm də etik bir məsuliyyətdir və bu etik məsuliyyət – öz dilimizdə danışmaq, öz tariximizi yazmaq və millətimizin zədələnmiş “Kollektiv yaddaş”ını onarmaqdan və onu bərpa etməkdən ibarətdir.

Bir sözlə, Kiprli türk yazıçının bu əsəri, Xocalı faciəsini mərkəzə alaraq soyqırım ana temasını işləməsi, eləcə də tarixi yaddaş və milli kimliyin dirçəlişi mövzularına toxunması, milli faciələri ana dilində yazmaq məsuliyyətini ağla gətirməsi, insanlıq dəyərlərini ön plana çıxarması, ədəbi-mədəni körpü yarada bilməsi baxımından dəyərlidir. Roman yalnız bir sevgi hekayəsi deyil; eyni zamanda Xocalı soyqırımını irəli çəkərək, milli ağrını, milli faciəni ifadə edən bir əsərdir.

***

Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, sözügedən toplantı Urmiya şəhəri və ümumilikdə Azərbaycan ədəbi mühiti üçün diqqətəlayiq bir təşəbbüs idi.

Həmin Toplantıda çıxış edən Təbrizli incəsənət araşdırmaçısı Məhnaz Fərroxi “Bu kitab nəyə görə türklər üçün dəyərlidir?” sualını ortaya qoyaraq, 1992-ci ildə baş vermiş Xocalı faciəsinin təkcə Azərbaycan üçün deyil, dünya miqyasında da önəm daşıdığını vurğuladı. M.Fərroxi, Birləşmiş Millətlər Təşkilatı kimi beynəlxalq qurumların və çoxsaylı media orqanlarının mövcudluğuna baxmayaraq, bu hadisənin kölgədə qaldığından, yetərincə səsləndirilmədiyindən danışdı. O, bu faciənin səbəbləri üzərində dərin düşünməyin zəruriliyini dilə gətirdi. Xocalı soyqırımı üzərində dayanaraq onun yenidən dəyərləndirilməsinin vacibliyini vurğulayan M.Fərroxi dinləyiciləri bir neçə sual üzərində düşünməyə çağırdı:

“Bu hadisə niyə baş verdi? Bu kimi hadisələrin bir daha baş verməsi mümkündürmü? Bu hadisələr yenidən yaşanarsa, onda çıxış yolu nə ola bilər?”

Bundan başqa, toplantının aparıcısı Yekənli Leyla Əbülfəz qızı Nuri, Nüsrət Kəsəmənlinin Xocalı faciəsinə həsr etdiyi “Xocalı” adlı şeirini səsləndirdi; Sulduzlu gənc musiqiçilər — Araz Cavanmehr və Behzad Cost isə Şuşalı İsgəndər Novruzlunun bəstələdiyi məşhur “Qarabağın maralı” (“Azərbaycan maralı”) əsərini ifa etdilər. Toplantıda Urmiyalı ədəbiyyatsevərlər Tohid Rəhimzadə və Rza Heydərzadə də romanla bağlı dəyərli fikirlərini dinləyicilərlə paylaşdılar.

Teymur Turanlı,

Urmiya, 2025-ci il