İlin sonuna yaxın kədər niyə artır? Psixoloq izah edir

"Yeni il ərəfəsi cəmiyyətdə adətən “yeni başlanğıc”, “ümid”, “qələbə”, “ailə istiliyi” və “şənlik” kimi müsbət emosiyalarla assosiasiya olunur. Media, reklam dili, sosial şəbəkələr və ümumi sosial atmosfer insanlara sanki bir mesaj verir: “İndi hamı sevinməlidir.” Lakin psixoloji reallıq daha çoxqatlıdır. Bu dövrdə bəzi insanlar əksinə, daha həssas, kədərli, boşluqda, tənha və ya narahat hiss edə bilirlər".

Bu sözləri Ölkə.az-a açıqlamasında klinik psixoloq Elyaz Bornak deyib.

Onun sözlərinə görə, bu vəziyyətin ən geniş yayılmış adı beynəlxalq ədəbiyyatda "Holiday Blues" kimi keçir:

"Yəni bayram-istirahət günlərində yaranan kədər və emosional eniş. Bununla yanaşı, bu hal bəzən mövsümi depressiya, ilin sonu refleksiya təsiri, sosial müqayisə mexanizmləri və itki reaksiyaları ilə də əlaqələnə bilər.

Yeni il ərəfəsində kədərin artması bir çox insan üçün utandırıcı və ya “normal deyil” kimi görünə bilər. Çünki sosial norma bu dövrü “şənlik mövsümü” kimi təqdim edir. Nəticədə bəzi insanlar ikiqat yük daşıyır: həqiqi emosional eniş (kədər, iç sıxıntısı, həssaslıq, tənha hiss); bu emosiyalara görə özünü günahlandırma (“Niyə belə hiss edirəm?”, “Nankoram?”, “Məndə nəsə qüsur var?”)

Əslində, psixologiya emosiyaları “vaxtına uyğun” və “uyğunsuz” kimi iki yerə bölüb qiymətləndirməyi deyil, onların mənasını, mənbəyini və funksiyasını araşdırmağı təklif edir. Yeni il dövründə emosional eniş, çox zaman, insanın həyatında yığılan mövzuların (itkilər, tənhalıq, gözləntilər, çatışmazlıqlar, yorğunluq) görünən hala gəlməsidir.

"Holiday Blues" klinik diaqnoz deyil; daha çox psixoloji və sosial bir fenomendir. Bayram günləri yaxınlaşdıqca insanlardan gözlənən emosional “standart” yüksəlir: gülmək, paylaşmaq, ailə ilə olmaq, hədiyyə almaq, plan qurmaq, “enerjili görünmək”.

Bu sosial gözlənti bəzən insanın real vəziyyəti ilə toqquşur. Məsələn, kimsə ayrılıqdan sonra ilk dəfə yeni ili tək keçirir, ailə münasibətləri gərgindir, maddi çətinlik var, iç dünyada uzun müddət basdırılan sıxıntılar yığılıb.

Bu toqquşma emosional dissonans yaradır: “Belə hiss etməməliyəm, amma belə hiss edirəm.” Dissonans artdıqca, kədər daha da dərinləşə bilər.

Əsas mexanizm Bayram şənliyi bəzən insanın içindəki “boşluğun səsini” daha da ucadan eşitdirir. Çünki sükutun, dayanmanın, “ilin bağlanmasının” simvolik gücü var.

Yeni il təkcə təqvim dəyişməsi deyil; psixoloji olaraq “hesab bağlama” kimi yaşanır. İnsan istər-istəməz düşünür ki, "Bu il nə etdim?", "Nəyi bacarmadım?", "Nə itirdim?", "Harada ilişib qaldım?", "Mən kim oldum, həyatım hara gedir?" Bu refleksiya sağlam şəkildə aparılarsa, inkişaf üçün stimul ola bilər.

Lakin bəzi hallarda refleksiya özünü ittiham formasına keçir: “Yenə də alınmadı", “Mən gecikdim", “Hamı irəliləyir, mən yerimdə qaldım". Bu zaman yeni il dövrü insanın özünə verdiyi “daxili hesabat”a çevrilir və emosional yük artır. Əsas risk refleksiya nə qədər sərt və cəzaedici olarsa, kədər bir o qədər “dərin boşluq” hissinə çevrilir.

Yeni il ərəfəsində sosial şəbəkələr kulminasiya nöqtəsinə çatır: hədiyyələr, partilər, ailə masaları, “mənim möhtəşəm ilim” paylaşımları. Burada mühüm nüans: İnsanlar adətən həyatın ən yaxşı kadrlarını paylaşırlar. Bu isə tamaşaçıda belə bir illüziya yaradır: “Hamının həyatı doludur, mənimki yox.”

Sosial müqayisənin psixoloji nəticələri: yetərsiz hiss etmə, tənha hissin artması, öz dəyərini aşağı qiymətləndirmə, gələcəyə ümidin azalması ilə xarakterizə olunur.

Dərin mexanizm:İnsan öz iç həyatını (narahatlıq, qorxu, çatışmazlıq) başqasının “parlaq vitrini” ilə müqayisə edir. Bu, ədalətsiz müqayisədir və emosional yorğunluq yaradır.

Bəzi insanlar üçün yeni ilə yaxın dövr sadəcə sosial-emosional deyil, həm də bioloji səbəblərlə ağırlaşır. Payızın sonu və qışda gün işığı azalır, melatonin-serotonin balansı təsirlənə bilər,  enerji düşür, yuxu və iştaha dəyişir, motivasiya azalır.

Bu vəziyyət Seasonal Affective Disorder (SAD) – mövsümi affektiv pozuntu ilə üst-üstə düşə bilər. Burada əsas göstərici: halın hər il eyni mövsümdə təkrarlanması və gündəlik funksionallığı (iş, münasibət, özünə qayğı) nəzərəçarpacaq dərəcədə azaltmasıdır.

"Holiday Blues" adətən keçici və situativ olur. SAD isə daha sistemli, təkrarlanan və bəzən müalicə tələb edən bir vəziyyətdir.

Yeni il “ailə”, “birlik”, “ev” kimi simvollarla yüklüdür. Bu simvollar itki yaşamış insanlarda (sevdiyini itirənlər, ayrılıq yaşayanlar, miqrasiya edənlər, ailədən uzaqda qalanlar) güclü tetik rolunu oynaya bilər.

Bəzən insan günlərlə normal görünür, amma yeni il yaxınlaşdıqca birdən kövrəlir, köhnə xatirələr canlanır, “əvvəl necə idi, indi necədir” hissi güclənir. Bu, psixoloji olaraq “anlamlı tarixlər sindromu” kimi də izah olunur: müəyyən tarixlər emosional yaddaşı aktivləşdirir.

İlin sonu iş və həyat ritmi baxımından çox insan üçün “yekunlaşdırma” dövrüdür: hesabatlar, planlar, maliyyə xərcləri, ailə görüşləri, sosial tədbirlər… Hətta pozitiv hadisələrin çoxluğu belə yorucu ola bilər.

Tükənmənin fonunda bayram “əlavə yük” kimi hiss olunur:sosiallaşma məcburiyyəti, hədiyyə və xərc stresi, plan qurma təzyiqi. Nəticədə insan emosional enişi “kədər” kimi yaşayır, amma kökündə bəzən sadəcə yorğunluq və resurs çatışmazlığı dayanır.

Bu hiss nə deməkdir?

Yeni il ərəfəsində kədərli olmaq çox zaman “problemlilik” deyil; insanın psixoloji sisteminin bir mesajıdır. Bu mesaj fərqli ola bilər: “Mən təkəm və buna diqqət lazımdır.” “Mən çox yorulmuşam, dayanmağa ehtiyacım var.” “Keçən ildə içimdə qalan mövzular həll olunmayıb.” “Mən özümə qarşı çox sərtəm.” “Bədənim işıq və ritm dəyişikliyinə həssasdır.”

Ən doğru yanaşma bu hissi “susdurmaq” deyil, anlamaq və işləməkdir.

Qısa tövsiyə edərdim ki, emosiyanı “qadağan” etməyin – kədər bəzən psixoloji təmizlənmədir; sosial şəbəkə istifadəsini azaldın – müqayisə mexanizmini zəiflədin; realistik yeni il hədəfləri qoyun – “ideal həyat” yox, “kiçik addımlar”; gün işığı, yuxu rejimi və hərəkətə diqqət edin – bioloji ritmi sabitləşdirin; kədər davamlıdırsa və funksionallığı pozursa, mütəxəssis dəstəyi vacibdir".

Həmidə İbrahimova