İllərdir açılmayan sirr: Necə başladı və necə bitdi?

Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının ekspert qrupu üç ildən çoxdur ki, COVID-19-un mənşəyi ilə bağlı məlumat toplayır. 27 alimin üzərində işlədiyi yekun hesabat dərc olunub.

“Cümhuriyət”  “Euronews”-a istinadən xəbər verir ki, elm adamları hələ də son əsrdə qlobal səhiyyə sistemi üçün ən böyük böhrana çevrilən COVID-19 pandemiyasının necə başladığını bilmirlər.

Bu, koronavirusun mənşəyini araşdırmaq üçün Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST) sifarişi ilə bir qrup ekspertin gəldiyi qeyri-qənaətbəxş nəticədir.

Bu qrupa rəhbərlik edən MarietjieVenter yekun hesabatın dərcindən sonra mətbuat konfransında deyib: Elmi məlumatların əksəriyyəti yeni koronavirusun insanlara heyvanlardan keçdiyi fərziyyəsini dəstəkləyir.

Eyni nəticəni ÜST 2021-ci ildə, ilk araşdırma zamanı verib. Sonra elm adamları infeksiyanın insanlara yarasalardan başqa bir vasitəçi heyvan vasitəsilə keçdiyini bildirdilər. Onlar həmçinin laboratoriyadan sızma versiyasını “son dərəcə qeyri-mümkün” adlandırıblar.

Hökumət məlumatları gizlədir

Venter, həmçinin bildirib ki, üç ildən çox işdən sonra ÜST-nin ekspert qrupu Çin hökumətindən genetik ardıcıllıq və biotəhlükəsizlik tədbirləri ilə bağlı dəfələrlə məlumat tələb etməsinə baxmayaraq, COVID-19-un laboratoriya insidentinin nəticəsi olub-olmadığını dəqiq qiymətləndirmək üçün lazımi məlumatları əldə edə bilməyib.

"Buna görə də, bu fərziyyəni araşdırmaq və ya inkar etmək mümkün deyildi",-deyə professor əlavə edib: "O, siyasi baxışlara əsaslanan və elmi dəlillərlə dəstəklənməyənspekulyativ hesab edildi”.

Venterin sözlərinə görə, 27 alim konsensus əldə etməyib. bir üzv bu həftənin əvvəlində araşdırma qrupunu tərk etdi, üçü isə hesabatdan çıxarılmasını istəyib.

O, COVID-19-un laboratoriya manipulyasiyası olduğuna dair sübutların olmamasına və 2019-cu ilin dekabrından əvvəl virusun Çindən kənarda yayılmasına dair heç bir dəlilin olmamasına işarə edib:

"Yeni elmi sübutlar əldə olunana qədər SARS-CoV-2-nin insan populyasiyalarına necə daxil olduğu sualı açıq qalır". 

ÜST-nin Baş direktoru TedrosAdhanomGebreyesus ən azı 20 milyon insanın ölümünə səbəb olan, qlobal iqtisadiyyata 10 trilyon dollar (8,8 trilyon avro) zərər vuran və milyardlarla insanın həyatını alt-üst edən koronavirusun mənşəyinin tapılmasını “mənəvi vaciblik” adlandırıb.

AP keçən il Çin hökumətinin 2020-ci ildə baş verməsinin ilk həftələrində virusun mənşəyini izləmək üçün böyük yerli və beynəlxalq səyləri dondurduğunu və ÜST-nin özünün erkən araşdırma imkanlarını boşa çıxardığını aşkar etdi.

Virus ölür, izi qalır

COVID-19-a yoluxmamısınızsa belə, pandemiya beyninizə təsir etmiş ola bilər. Nottingem Universitetinin alimləri belə nəticəyə gəliblər. Onlar aşkar ediblər ki, pandemiya təcrübəsi bir çox insanlarda beyin qocalmasını sürətləndirib.

Nəticələri “NatureCommunications” jurnalında dərc edilən araşdırmada elm adamları İngiltərənin Biobank layihəsinin məlumatlarından istifadə edərək pandemiyadan əvvəl və sonra təxminən 1000 sağlam yetkin insanın MRT müayinəsini təhlil ediblər.

Maşın öyrənməsindən istifadə edərək, onlar iştirakçıların "beyin yaşını" müəyyən etdilər, yəni onların beyinlərinin real yaşlarından nə qədər "yaşlı" və ya "cavan" olduğu müəyyən edilib.

Özümüzlə daşıdığımız xəstəlik

Nəticələr göstərib ki, təcrid, stress və qeyri-sabitlik şəraitində yaşayan insanların beyni pandemiyadan əvvəl skanedilənlərə nisbətən daha tez qocalır.Dəyişikliklər xüsusilə yaşlı insanlarda, kişilərdə və sosial çətinliklərləüzləşənlərdə nəzərə çarpırdı. Bununla belə, real koqnitiv pozğunluqlar daha çox COVID-19-dan sağalmış şəxslərdə müşahidə edilib - düşüncə çevikliyinin və məlumatların işlənməsi sürətinin azalması şəklində.

Alimlər ümid edirlər ki, bu dəyişikliklər geri qaytarıla bilər. Yəni insanlar pandemiyadan əvvəlki sağlamlıqlarına, ruh vəziyyətlərinə qovuşa biləcəklər. Ancaq bunun nə zaman olacağına dair dəqiq araşdırma yoxdur.

Daha bir problem üzə çıxıb

COVID-19-un problemləri bununla da bitmir. Cedars-Sinai tədqiqatçılarının rəhbərlik etdiyi bir araşdırma COVID-19 pandemiyası zamanı qıcıqlanmış bağırsaq sindromu (IBS) kimi xroniki həzm pozğunluqlarında əhəmiyyətli bir artım tapdı.

“Neurogastroenterology&Motility” jurnalında dərc edilən tədqiqatın nəticələri bağırsaq-beyin oxunda pandemiya ilə bağlı stress arasında potensial əlaqəni üzə çıxarır.

İBS və bağırsaq-beyin pozğunluqları kimi tanınan xroniki idiopatik qəbizlik kimi şərtlər bağırsaq və sinir sistemi arasında mürəkkəb qarşılıqlı təsir nəticəsində yaranan ümumi mədə-bağırsaq xəstəlikləridir.

Birləşmiş Ştatlarda insanların təxminən 40%-nə ən azı bir bağırsaq-beyin pozğunluğu diaqnozu qoyulur. Bu da səhiyyə yükünüartırır və həyat keyfiyyətinin azalmasının əsas səbəblərindən birinə çevrilir.

Viral infeksiyanın həzm sağlamlığı ilə necə əlaqəli ola biləcəyini daha yaxşı başa düşmək üçün tədqiqatçılar ABŞ-də 2020-ci ilin mayından 2022-ci ilin mayına qədər keçirilən milli onlayn sorğuya cavab verən 160.000-dən çox böyüklərin məlumatlarını təhlil ediblər.
İştirakçılar həzm simptomları, psixi sağlamlıq və həyat tərzi dəyişikliklərini əhatə edən ətraflı anketləri doldurdular.

Zamanla cavabları izləyərək, tədqiqatçılar pandemiyanın əvvəlində başlayan və bütün tədqiqat dövründə davam edən bağırsaqla bağlı sağlamlıq problemlərində davamlı artım tapıblar.

Əsas tapıntılar göstərib ki:

*ABŞ-də böyüklər arasında qıcıqlanmış bağırsaq sindromunun tezliyi 2020-ci ilin mayında təxminən 6%-dən 2022-ci ilin mayında 11%-ə yüksəlib.

*Xroniki idiopatik qəbizliyin tezliyi 6,0% -dən 6,4% -ə qədər bir qədər artıb.

*Tədqiqatçılar qeyd etdilər ki, İBS bildirən böyüklər arasında ən çox rast gəlinən tip qarışıq İBS, bir insanın həm ishal, həm də qəbizlik yaşadığı İBS alt növüdür. 

*Tədqiqatçılar mədə-bağırsaq traktının funksional pozğunluqlarının digər növlərində əhəmiyyətli artım müşahidə etməyiblər.

Ən böyük zərbə uşaqlara dəyir

Yeni bir araşdırma isə göstərib ki, COVID-19-a yoluxmuş uşaqlarda ürək-damar xəstəlikləri riski arta bilər. Bunu plazma metabolizmasındakı dəyişikliklər sübut edir.

Harvard Universiteti və Avstraliya Milli Fenomenlərin Tədqiqi Mərkəzinin (Merdok Universiteti) alimləri COVID-19-un səbəb olduğu müxtəlif xəstəlikləri olan 147 uşağın qan nümunələrini təhlil edərək kəskin virus infeksiyası mərhələsindən sonra əhəmiyyətli metabolik dəyişikliklər aşkar ediblər. Bu dəyişikliklər bədənin ürək sağlamlığı üçün vacib olan yağları (triqliseridlər və xolesterol) necə emal etməsinə təsir edir. Tədqiqatın nəticələri “ProteomeResearch” jurnalında dərc olunub.

Hələ çox şey gizlidir

Uşaqların böyüklərə nisbətən COVID-19-un ağır ağciyər təsirlərinə daha az həssas olduğu düşünülür. Bununla belə, COVID-19 bəzi yetkinlərdə ürəyin zədələnməsinə səbəb olur. Bu araşdırma göstərib ki, COVID-19 və MIS-C (uşaqlarda multisistemiltihabı sindromu) olan uşaqlarda qan metabolizmində əhəmiyyətli dəyişikliklər var. Bəzilərinə ürək-damar risk markerlərində dəyişikliklər daxildir. MIS-C çoxlu orqan sisteminə təsir edir və miyokard və damar dəyişiklikləri də daxil olmaqla, əhəmiyyətli ürək zədələnməsinə səbəb ola bilər. Burada uşaqlarda MIS-C və COVID-19-un molekulyar imzaları arasında oxşarlıqlar tapılıb, MIS-C xəstələri daha ciddi şəkildə təsirlənib.

"Bu tədqiqat nisbətən yüngül tənəffüs təsirlərinə əsaslanaraq uşaqların COVID-19-dan böyük ölçüdə təsirlənməməsi ilə bağlı geniş yayılmış fərziyyəni rədd edir. Bununla belə, uşaqların az bir hissəsi uzunmüddətli mədə-bağırsaq və ürək-damar təsirləri ilə əlaqəli olan xəstəliyin daha ağır immunoloji vasitəçiliyi ilə (MIS-C) yaşayır", - Avstraliyanın Xəstəliklərə Nəzarət və Qarşısının Alınması Milli Mərkəzinin direktoru JessonProfes deyib.

O bildirib ki, indi COVID-19-un uşaqlarda mümkün uzunmüddətli təsirləri ilə bağlı əlavə araşdırma aparılmalıdır. Bir çox qaranlıq məqam məhz bu araşdırma nəticəsində üzə çıxa bilər.

Elnarə Kərimova
"Cebheinfo.az"