İran İsrail müharibəsi üzərində… Türkiyənin bir araşdırması…

“Bu gün Yaxın Şərqdə baş verən müharibələr yalnız cəbhələrdə deyil, ağılarda, anlayışlarda, qərarlarda və inanclarda da yaşanır. Və bu müharibələr Türkiyə üçün tarixi bir yol ayırımına çevrilir.”

Başlamazdan əvvəl, Yaxın Şərqin İsrailli illərinə qısa bir nəzər salaq.

1-ci Dövr:

Ərəblərin ərəbçilik üzərindən bir araya gəlib Yaxın Şərqdə hakim olmaq istədikləri 1950-60-70-ci illər.

Buna qarşı dirəniş göstərən blok isə: İsrail-İran-Türkiyə…

Ərəb-İsrail müharibələri yaşandı. (1967, 1973 Yom Kippur)

Hətta Saddam Hüseyin, ərəb liderliyini ələ keçirmək istəyərkən və İranla müharibədə Qərbin dəstəyini alarkən belə, İsrail İranı dəstəklədi. Kəşfiyyat və kritik avadanlıq təmin etdi.

2-ci Dövr:

İranın yüksəlişi (1980-2010) Körfəz müharibəsi və İraq işğalı illəri. Şiə Xilalının bir ucu Yəmənə, digər ucu isə Fatıma Qapısına (Aralıq dənizinə, Kudüsə, Fələstinə, İsraillə üzləşən) uzandı.

Bu dəfə İsrail, son dövrlərdə böyük müharibələr yaşadığı ərəb ölkələri ilə eyni tərəfdə idi.

Ərəb-İsrail eyni eksendə, İran qarşıda, Türkiyə isə ortada.

3-cü Dövr:

İsrailin yüksəlməyə çalışdığı (indiki dövr) illər???

Nəticə, ittifaqların ekseni?

Axtarılır.

Amma bu müharibə yalnız İsrail-İran arasında deyil, xüsusilə Çin-ABŞ, ümumilikdə isə Avrasiya-Atlantik arasında coğrafi qırılmalarla yaşanır, yeni nəsil bloklaşmalar gələcəyini axtarır.

O zaman sual: Bu müharibə sonrası ittifaqlar və eksenlər necə formalaşacaq?

Müharibənin axtardığı ən vacib nəticələrdən biri də budur.

Qlobal hakimiyyət uğrunda lazım olan İsrailli bu axtarışına ABŞ, strateji səssizlik, nəzarətli xaos istehsalı strategiyası ilə yanaşır və müharibə alovunda buna "Yaxın Şərqin Yenidən Qurulması" deyir.

İranın Xarici İşlər naziri isə buna "İslam Gücü və Birliyi" adını verir.

Hər iki tərəf nə istədiyini bilir, amma keçmişdə nə etdiklərini unudaraq, etməyə çalışdıqları və axtardıqları nəticələrlə öz məqsədlərinə çatmağa çalışır.

Və bu vəziyyətdə Türkiyənin mövqeyi, rolu və təsiri çox mühüm bir vəziyyətə yüksəlir.

Bu, həm də dini, teopolitik, məzhəbi və geopolitik bir qarışıqlığı, müzakirəni və mübarizəni birlikdə gətirir. Baskılar, gözdağları, manipulyasiyalar, vəkil güclər/dövlətlər, önə atma oyunları çalışmaları. Bəs bütün bunların sonunda Türkiyənin qərarı geopolitik olacaqmı, teoloji, teopolitik, məzhəbi olacaqmı? Yoxsa ağırlığı bilinməyən hibrid bir yanaşma ilə bir balans müəyyən ediləcəkmi?

Amma bu balans axtarışı belə manipulyasiyaya açıqdır. Əslində müəyyənedici parametr isə “GÜC SİBERNETİKİ!!!”

Əslində müəyyənedici parametr güc sibernetiki olduğu halda, FİL-i öz gördüyü yerdən qiymətləndirən və hətta dogmalarına, əlaqələrinə, angajmanlarına, tərəfdaşlıqlarına, maraq hesablarına görə dəyər verənlər və qərarda təsir axtarışında olanlar daha böyük bir problemə səbəb olacaq, yoxsa həllə qatqı verəcəklər?

Ara qeydlər: ‘Güc Sibernetikası’ndan nəyi nəzərdə tuturam;

Sadəcə öz milli güc amillərini və bacarıqlarını düzgün idarə etmək deyil...

Sadəcə düşmən və rəqabət güclərinin niyyətlərini, hesablarını, güclərini və zəifliklərini düzgün görmək və idarə etməyə çalışmaq deyil...

Kimdə təyyarə, kimdə raket deyil...

Kimdə anlayışlar, kimdə zihinlər, kimdə inanclar, kimdə qərar alqoritmaları və strateji zamanlama kimdə soruları ortaya qoymağa çalışıram. Yəni artıq baş verən müharibələrin mürəkkəbliyi, keyfiyyətləri, bacarıqları və təcrübələri üzərindən “Gerçək Güc” anlayışını da inkişaf etdirməliyik.

Vəziyyət yalnız güc sibernetikasının bilindik tərifləri ilə əlaqəli deyil, kim hansı qərar dövrünü idarə edir, o ilə də bağlıdır.

Nəticə etibarilə “Komanda nəzarət mexanizmləri” əsl nəticəni müəyyən edəcək.

Artıq gerçək güc anlayışı üzərindən “MƏQSƏD”ə baxmalıyıq.

Biz səthdəmi, dərinlikdəyikmi?

Yəni məsələ sadəcə ‘Türkiyə bir tərəf olacaq, yoxsa balans axtaracaq’ məsələsi deyil, tamamilə fərqlidir.

Türkiyənin artıq insanlığın və Yaxın Şərqin tükəndiyi, qayda əsaslı dünya düzəninin çökməsi və sözde əxlaqi üstünlüklərin bitdiyi bir dünyada yeni bir paradigma təqdim etmə gücü varmı?

Özündə uyumlu, əvvəlcə Yaxın Şərqə və dünyaya həll təklif edən bir daxili-regional və qlobal həll.

Və ya ən azından bir qatqı.

Gələcəyin daşlarını düzgün qoyma?

Bəs xarici üçün vacib olan Türkiyə öz içində inanç-insan-ideologiya-ştat dövlət-millət balansını-gücünü qura biləcəkmi?

İnanç, insanlıq, yaxşılıq və ədalətin böyük bir sıxıntıya sürükləndiyi bu dövrdə Türkiyə; içdə və xaricdə həllə yönəlik bir paradigma qura biləcəkmi?

Buna dair bir araşdırma, məqsəd, anlayış duruşu, ideologiya və qurupu var mı?

Artıq əskik və ya tamamlanmış… Türkiyə tarixi bir döngədə durur.

Və ayaqları başqa, ürəyi başqa, ağlı başqa, gücü başqa başqa yerlərə getməməlidir.

Eləcə də qərar vericilər...

Qərar vericilər məsələyə öz maraqları üzərindən baxmamalıdır.

Yoxsa hər şey istəyə zidd olar.

Gerçək iktidar, məsələləri idarə etməklə deyil, məsələləri həll etməklə əldə olunur.

Əks təqdirdə, kəfənin cibi yoxdur. Xüsusən də Həq və əmanətinə inanırsansa...

Unutmamaq lazımdır; “Rızaya talib olmayan, dünyaya məhkum olur.”

Nəhayət, bir gün Onun qarşısına çıxacaqsan.

İranın etdiyi geopolitik səhvində böyük bir dərs var.

Bir tərəfdən "Qərb qarşılaşması" pulla sataraq, əvvəlcə Çin və Avrasya ilə bunu bazara çıxarmağa çalışdı, digər tərəfdən isə Qərbə göz vurdu.

Bu dərin bir ziddiyyət idi.

Nəticədə hər iki tərəfdə də böyük bir etibarsızlıq yaratdı.

Nə axtardığını tapa bildi, nə də bəladan uzaq qala bildi.

Fərq etdinmi?

İsrail üçün xüsusi hazırlanmış F-16i Sufa, F-35i Ader və F-15i Ra’ams təyyarələri qarşısında, İranın özünə xüsusi hazırlanmış təyyarələr və ya dayanma texnologiyalarından heç biri yox idi.

Burada yalnız dərs yoxdur!

Bəli, İran həm Çin, həm də Qərblə oynamağa çalışdı, amma İranın xarici siyasəti əslində daxili siyasəti və Molla məqamlarını (Ümmül Kura nəzəriyyəsini və Şiə Siyasi İslamçı yayılmasını) gücləndirməyə yönəlmişdi.

Beləliklə, Qərbə qarşı heyranlıqla içəridə rejimi, molla maraqlarını və dogmalarını qorumağa çalışdı, Çinlə yaxınlığı ilə də əhatə etmə sındırma strategiyası qurmağa çalışdı.

Olmadı.

Patladı.

Qəzzada başlayan sarsıntı indi İrana çatdı.

Və bu sarsıntı İranda bitməyəcək kimi görünür.

Həmçinin yalnız gələcək sarsıntılarının, mübarizələrinin daşlarını döşəyir.

Nəticədə Yaxın Şərqdəkilərin böyük müharibəsi yalnız dogma, torpaq, mənbə, koridor müharibəsi deyil.

Bu, bir ağıl, anlayış, insanlıq və doğruları axtarma müharibəsidir.

“Və bu müharibədə Türkiyənin yalnız coğrafi deyil, zehni mövqeyi də çox kritikdir.”

Türkiyə hansı məqsədlə, qərarını harada və necə alacaq?

Öz “Güç Sibernetikasını”mı quracaq, “Vahiy-İnsan-Kainat və Gələcək uyumunu axtaran” mütləq məqsədə xidmət edəcək və ya buna qatqı verəcək, yoxsa başqalarının içində “Reaktiv”mi qalacaq?”

Abdullah Ağar

21 iyun 2025.