İran nüvə silahı əldə edərsə… RAKURS

ABŞ bunu fəlakət hesab edir

ABŞ prezidenti Donald Tramp İranın nüvə silahı əldə etməsinə icazə verməyəcək. Bunu Amerika vitse-prezidenti J.D.Vens ABŞ Konqresinin divarları arasında jurnalistlərlə söhbətində deyib. “Prezident Trampın siyasəti çox aydındır, biz nüvə silahının yayılmasına, xüsusən də İranda dözə bilmərik. Bu indiki Amerika administrasiyasının siyasəti olacaq. Trampın ilk prezidentliyi dövründə də belə idi”, - deyə Vens bildirib. Bloomberg daha əvvəl mənbələrə istinadən xəbər verir ki, Rusiya İranın nüvə proqramı ilə bağlı məsələlərdə Tehranla təmasda Tramp administrasiyasına kömək etməyə razılaşıb. Onlar iddia edirlər ki, Tramp fevralın 12-də telefon danışığı zamanı Rusiya prezidenti Vladimir Putinə bu cür tələbi çatdırıb. Moskva hesab edir ki, Vaşinqton və Tehran bütün problemləri danışıqlar yolu ilə həll etməlidir, Rusiya prezidentinin mətbuat katibi Dmitri Peskov şərhində bunu təsdiq edib.

Ər-Riyadda İran söhbəti

Rusiya prezidentinin köməkçisi Yuri Uşakov fevralın 18-də Ər-Riyadda Rusiya və ABŞ nümayəndə heyətləri arasında keçirilən danışıqlarda İran məsələsi müzakirə olunduğunu deyib. Onun sözlərinə görə, görüşdə bu mövzu ilə bağlı ayrıca danışıqların aparılması qərara alınıb. Uşakov Bloomberg nəşrini şərh edərkən deyib ki, Rusiya Amerika hakimiyyətinin sorğusuna cavab olaraq ABŞ və İran arasında nüvə sazişi üzrə danışıqlarda vasitəçi kimi çıxış etməyə razılaşıb. “Biz İran ətrafındakı vəziyyəti müzakirə etdik, bəli. Və biz bu məsələ ilə bağlı ayrıca danışıqlar aparmağa razılaşdıq. Hələlik Vaşinqtondan bunun necə və nə vaxt həyata keçiriləcəyi ilə bağlı hər hansı konkret razılaşmaya dair heç bir siqnal olmayıb”, - Rusiya prezidentinin köməkçisi aydınlıq gətirib.

Rusiya prezidentinin mətbuat katibi Dmitri Peskov bildirib ki, Rusiya prezidenti Vladimir Putin dəfələrlə deyib ki, İranın nüvə dosyesi problemi müstəsna olaraq sülh yolu ilə həll olunmalıdır. “Rusiya İranın müttəfiqi və tərəfdaşı kimi bu prosesi asanlaşdırmaq üçün mümkün olan hər şeyi etməyə hazırdır”, - Kreml sözçüsü bildirib. Bloomberg-in mənbələri bildiriblər ki, bu məsələ daha sonra fevralın 18-də Ər-Riyadda Rusiya Federasiyası və ABŞ nümayəndə heyətləri tərəfindən müzakirə edilib. İran Xarici İşlər Nazirliyi Moskvanın vasitəçiliyi ilə bağlı məlumatı nə təsdiq, nə də təkzib edib.

Rusiya prezidentinin mətbuat katibi bildirib ki, Vladimir Putin dəfələrlə İranın nüvə proqramı ilə bağlı məsələnin sülh yolu ilə həllinin vacibliyindən danışıb. O, “Bloomberg”in Moskvanın Vaşinqton və Tehran arasında nüvə proqramı üzrə danışıqlarda vasitəçilik etməyə razılığı barədə məlumatını belə şərh edib. “Ümumiyyətlə, Putin dəfələrlə bildirib ki, İranın nüvə dosyesi problemi yalnız sülh yolu ilə həll edilməlidir və Rusiya İranın müttəfiqi və tərəfdaşı kimi bu prosesi asanlaşdırmaq üçün mümkün olan hər şeyi etməyə hazırdır”, - Dmitri Peskov jurnalistlərə bildirib.

Prezident vəzifəsinə gəldikdən sonra Donald Tramp İranla onun nüvə proqramı ilə bağlı danışıqların tərəfdarı rolunda çıxış edir. Halbuki, birinci prezidentlik dövründə ABŞ Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Planından çıxmışdı. O, diplomatik həllin alternativinin gücdən istifadə ola biləcəyini etiraf edib. Buna cavab olaraq Tehran Vaşinqtonla danışıqlardan imtina etdi və “maksimum təzyiqə” cavabın İranın “maksimum müqaviməti” olacağına söz verdi.
Tehran Vaşinqtona doğru getməsə…

ABŞ Rusiyadan onlarla İran arasında vasitəçilik etməsini istəyib. Bu mövzu iki ölkə prezidentləri arasında telefon danışığı və Ər-Riyadda yüksək səviyyəli görüş zamanı müzakirə olunub. Agentliyin məlumatına görə, Vaşinqton Tehranla nüvə proqramı və regional sabitliyə dair razılaşmalarda maraqlıdır. Rusiya prezidentinin mətbuat katibi Dmitri Peskov agentliyə bildirib ki, “Rusiya hesab edir ki, ABŞ və İran bütün problemləri danışıqlar yolu ilə həll etməlidir” və Moskva “buna nail olmaq üçün əlindən gələni etməyə hazırdır”.

Rusiya prezidenti Vladimir Putinin köhnə amerikalı həmkarı Donald Tramp fevralın 12-də telefon danışığı zamanı ondan İran hakimiyyəti ilə razılığa gəlməyə kömək etməsini istəyib. Qeyd edək ki, Kremlin həmin söhbətdən sonra dərc etdiyi press-relizdə həqiqətən də prezidentlərin “İranın nüvə proqramı”nı müzakirə etdiyi bildirilib, lakin konkret hansı kontekstdə aparıldığı açıqlanmayıb. Donald Trampın “Truth Social”dakı paylaşımında da söhbət mövzularından birinin “Yaxın Şərq” olduğu bildirilsə də, təfərrüatlar verilməyib. Bu arada Bloomberg-in məlumatına görə, Rusiya nümayəndə heyətindən (Rusiya xarici işlər naziri Sergey Lavrov və prezidentin köməkçisi Yuri Uşakov) fevralın 18-də Ər-Riyadda danışıqlar zamanı amerikalı həmkarları tərəfindən İrana kömək istəndiyi iddia edilib.

Nəşrdə Rusiya prezidentinin mətbuat katibi Dmitri Peskovun şərhi yer alıb və buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, Rusiya hakimiyyəti münaqişə tərəflərinə razılığa gəlməyə kömək etməyə hazırdır. "Rusiya hesab edir ki, ABŞ və İran bütün problemləri danışıqlar yolu ilə həll etməlidir" deyən Dmitri Peskov əlavə edib ki, Moskva "buna nail olmaq üçün əlindən gələni etməyə hazırdır".

Martın 4-ü axşam saatlarında Rusiya mətbuatında Rusiya hakimiyyətinin ABŞ və İran arasında vasitəçi kimi çıxış etməyə hazır olub-olmaması ilə bağlı ziddiyyətli məlumatlar yayılıb. “Zvezda” telekanalı Dmitri Peskova istinadən “bəli” deyib. Lakin sonradan ona istinadən TASS agentliyi “yox” olduğunu bildirib. “Mən dedim ki, ümumilikdə Rusiya prezidenti Vladimir Putin dəfələrlə deyib ki, İranın nüvə dosyesi problemi müstəsna olaraq sülh yolu ilə həll edilməlidir və Rusiya İranın müttəfiqi və tərəfdaşı olmaqla bu prosesi asanlaşdırmaq üçün mümkün olan hər şeyi etməyə hazırdır”, - agentlik Kreml nümayəndəsinin sözlərindən sitat gətirib. Eyni zamanda, Yuri Uşakova xəbər verib ki, Ər-Riyadda İranın nüvə proqramı müzakirə olunub və tərəflər bu mövzuda ayrıca görüş keçirməyə razılaşıblar.

İstənilən halda münaqişə tərəflərini barışdırmaq asan olmayacaq. Donald Tramp Ağ Evə qayıtdıqdan sonra İran məsələsi ilə bağlı bir sıra mübahisəli addımlar və açıqlamalar verib. Digər tərəfdən Tranp İrana “maksimum təzyiq” siyasətinin tətbiqi haqqında fərman imzalayıb. Söhbət xüsusilə Tehranın neft ixracından əldə etdiyi gəliri sıfıra endirməyə yönəlmiş sərt sanksiyalardan gedir. Digər tərəfdən, Ağ Evin sahibi İranı “bombalamaq” istəmədiyini və İran tərəfi ilə yeni müqavilə bağlamaqda qərarlı olduğunu bildirib. “Mən İranın sülh şəraitində inkişaf etməsinə və çiçəklənməsinə imkan verən nüvə proqramı ilə bağlı təsdiq edilə bilən razılaşmaya üstünlük verərdim. Biz bunun üzərində dərhal işə başlamalıyıq və imzalanandan sonra böyük bir Yaxın Şərq bayramı keçirməliyik”, - ABŞ prezidenti “Truth Social”da yazıb. Eyni zamanda o, İranın nüvə silahı əldə etməsinə imkan verməyəcəyini də vurğulayıb.

İran hakimiyyətinin mövqeyi də birmənalı deyil. Belə ki, fevralın əvvəlində İranın ali dini lideri Ayətullah Əli Xamenei 2018-ci ildə İranın “nüvə sazişi”ndən çıxanın və Tehrana qarşı sanksiyaları bərpa edənlərin məhz amerikalılar olduğunu xatırladaraq, ABŞ-la razılaşmanın mümkünlüyünü istisna edib. Digər tərəfdən, İran prezidenti Məsud Pezeşkian fevralın sonunda amerikalıların danışıqlar aparmaq qabiliyyətini sübut edəcəyi təqdirdə ABŞ-la danışıqların mümkünlüyünə icazə verib.

Xatırladaq ki, ABŞ-ı 2018-ci ildə İranın nüvə sazişi kimi tanınan Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Planından və ya JCPOA-dan çıxaran da məhz Donald Tramp olub. İran və altı vasitəçi ölkə (Rusiya, ABŞ, Çin, Böyük Britaniya, Fransa və Almaniya) arasında 2015-ci ildə bağlanıb və Tehranın nüvə proqramını məhdudlaşdırması müqabilində ona qarşı sanksiyaların ləğvini nəzərdə tuturdu. Lakin Donald Tramp bu razılaşmanın ölkəsi üçün sərfəli olmadığına qərar verib və ABŞ-ın ondan çıxdığını bəyan edib. Buna cavab olaraq İran texnoloji potensialını və yüksək zənginləşdirilmiş uran ehtiyatlarını əhəmiyyətli dərəcədə artırıb ki, bu da bəzi Qərb ekspertlərinin fikrincə, ona qısa müddətdə nüvə silahı yaratmaq imkanı verir.

Eyni zamanda, yaxın aylarda İranın nüvə proqramı ətrafında vəziyyət nəzərəçarpacaq dərəcədə pisləşə bilər. JCPOA-da qalan Qərb ölkələri (Böyük Britaniya, Fransa və Almaniya) sazişin şərtlərinə görə oktyabrın 18-dək BMT Təhlükəsizlik Şurasının İrana qarşı sanksiyalarını (yəni ABŞ-ın artıq tətbiq etdiyi kimi təkcə birtərəfli deyil, həm də 2015-ci ilə qədər qüvvədə olan beynəlxalq sanksiyalar) yenidən tətbiq etməyə imkan verəcək xüsusi mexanizmi işə salmaq imkanına malikdir. Əgər avropalılar bununla razılaşsalar, İran Nüvə Silahlarının Yayılmaması Müqaviləsindən çıxa bilər. Və sonra bütün nüvə silahının yayılmaması rejimi çökə bilər, çünki digər ölkələr İranı izləyə bilər.

Son illərdə Rusiya hakimiyyəti İranın “nüvə sazişi”nin bərpasını asanlaşdırmağa çalışır, lakin onun Qərb iştirakçıları ilə Tehran arasında kəskin münaqişə səbəbindən bu, mümkün olmayıb. Fevralın 25-də Sergey Lavrov Tehrana səfər edib və orada iranlı həmkarı Abbas Əraqçi ilə JCPOA ətrafında vəziyyəti müzakirə edib. “Biz əminik ki, diplomatiyanın resursu qalmaqdadır və onu nəzərdən qaçırmaq olmaz. Hər hansı bir təhdid və ya bir növ güclü həllin mümkünlüyü barədə göstərişlər olmadan ondan mümkün qədər səmərəli istifadə etmək lazımdır. Biz İranın deyil, qərbli həmkarlarımızın yaratdığı indiki vəziyyətdən çıxmaq üçün məqbul həll yollarını axtarmağa davam etməkdə qərarlıyıq”, - deyə rusiyalı nazir həmin görüşün yekunlarına dair mətbuat konfransında bildirib. Ertəsi gün jurnalistlər Abbas Əraqçidən Sergey Lavrovun ona amerikalılardan mesaj çatdırıb-çatmadığını soruşublar və İran Xarici İşlər Nazirliyinin rəhbəri bu mesaja mənfi cavab verib.

Aİ Tehranı sürətli razılaşmaya doğru sövq edir

Rusiya İranın nüvə proqramı ətrafında vəziyyətin həllində vasitəçilik etmək üçün lazımi diplomatik və texnoloji alətlərə malikdir. Bu, xüsusən də Rusiyanın əsas vasitəçi kimi çıxış etdiyi JCPOA danışıqları çərçivəsində açıq şəkildə nümayiş etdirilir və Rusiyanın töhfəsi hərtərəfli razılığın əldə edilməsi yolunda duran konkret məsələnin həlli ilə bağlı həm konseptual yanaşmaların, həm də texniki təkliflərin hazırlanmasını əhatə edir. Bu gün Vaşinqton və Tehranda müvafiq siyasi qərarların olub-olmaması sualı açıq qalır.

Üstəlik, JCPOA-nın razılaşdırıldığı 2015-ci ildən bəri dünya siyasətində “tektonik sürüşmələr” baş verib. Problemin diplomatik həllinə alternativ kifayət qədər çətin ola bilər və milli təhlükəsizlik maraqları da daxil olmaqla, bir sıra ölkələrdə mənfi nəticələrə səbəb ola bilər.

V.VƏLİYEV