İranda müharibə, Azərbaycanda narahatlıq: hazırlıqlı olmalıyıq

Əsas sual budur: İsrail ilə İran arasında müharibə uzanarsa, hansı risklərlə üzləşəcəyik?

Qonşu İranda vəziyyətin gərginləşməsi təbii ki, Azərbaycanda da narahatlıq doğurur. İsrail ilə İran arasında müharibə uzanarsa, hansı risklərlə üzləşəcəyik? Oradan təhlükəsizlik axtaran cənubi azərbaycanlıların böyük axını mümkündürmü? Azərbaycan artıq İranla quru sərhədindən əcnəbi vətəndaşları qəbul etməyə başlayıb və onların ölkələrinə çatmasına köməklik göstərib.

İranda hadisələrin inkişafı üçün müxtəlif ssenariləri istisna edə bilmərik. Bəs, hər şey onun daxilində çevrilişlə başa çatsa? Bu, ölkəmizə necə təsir edə bilər?

Tanınmış ekspertlər mövzuya dair fikirlərini AYNA.AZ ilə bölüşüblər.

Azərbaycanlı politoloq Xəqani Cəfərli:

“İstənilən normal ölkə kimi Azərbaycan da qonşuluqda gərginliyin yaranmasında maraqlı deyil. Müharibənin başlanması isə ən arzuolunmaz vəziyyətdir. Çünki bu, çoxsaylı çətinliklər və risklər yaradır. Müharibənin miqyasının genişlənməsi ehtimalı da daxil olmaqla onlarla risk var.

Onlardan biri də genişmiqyaslı miqrasiya təhlükəsidir. Beynəlxalq təşkilatların məlumatına görə, 2011-ci ildən bəri dünyada ilk dəfə olaraq insan miqrasiyası statistikasında azalma müşahidə olunur. İsrailin İrana hava zərbələri ilə başlayan hərbi münaqişə uzunmüddətli müharibəyə çevrilərsə, bu, yeni qaçqın dalğası yarada bilər. Nəzərə alsaq ki, İranın 90 milyona yaxın əhalisi var və onların əksəriyyəti ölkənin mərkəzində və şimalında yaşayır, vəziyyətin təhlükəsi göz qabağındadır.

Müharibənin intensivliyi artarsa və uzunmüddətli olarsa, biz Azərbaycanda sığınacaq axtaran böyük miqrasiya ilə üzləşə bilərik. Hərbi münaqişə uzunmüddətli müharibəyə çevrilərsə, bu, şübhəsiz ki, İranda ərzaq və dərmanla bağlı ciddi problemlər yarada bilər. Azərbaycan dövləti və cəmiyyəti bütün bu imkanlara hazır olmalıdır. Çünki sizin sərhədlərinizi bağlamağa, qardaşlarımıza kömək etməkdən imtina etməyə mənəvi haqqımız yoxdur.

Hərbi əməliyyatların ilk nəticələri İranda teokratik rejimin əsasını təşkil edən İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun (SEPAH) zərərsizləşdirildiyini deməyə əsas verir. Vətəndaş hakimiyyətini təmsil edənlərə münasibət tolerantdır. Bu, İranda rejim dəyişikliyinin hərbi əməliyyatın əsas məqsədi olması ehtimalını artırır. Əgər İranın siyasi və biznes elitası sürətli keçid etmək üçün özündə güc tapa bilsə, uzun, dağıdıcı müharibə ehtimalı aradan qalxacaq. Əks halda İran Suriyadakından da pis vəziyyətlə üzləşə bilər. Bu, bütün coğrafiya üçün uzunmüddətli qeyri-sabitlik deməkdir. Bu, ən arzuolunmaz vəziyyətdir”.

İsrailli publisist Aleksandr Nepomnyaşiy:

“İrandakı gərgin vəziyyət təbii olaraq qonşu Azərbaycanda da narahatlıq doğurur. İsraillə İran arasında müharibə uzanarsa, Bakı üçün hansı risklər yaranar?

Azərbaycan İrana sadəcə qonşu deyil, ən yaxın türk xalqıdır. Ona görə də İranı bürüyə biləcək qeyri-sabitlik dalğaları istər-istəməz ona da təsir edəcək. Münaqişə uzanarsa, Bakı regional sabitliyi qorumaq və öz maraqlarını – həm humanitar, həm də strateji maraqlarını - qorumaq zərurəti arasında manevr etməli olacaq. Uzun sürən müharibə cənub sərhədində sabitliyin pozulmasına, dini radikalların və terrorçu qrupların fəallaşmasına, İran agentləri tərəfindən təzyiqlərin artmasına, qaçaqmalçılıq axınının artmasına və Azərbaycanı “müqavimət oxu”nun münaqişələrinə cəlb etmək cəhdlərinə gətirib çıxara bilər.

Diqqəti daxili problemlərdən yayındırmağa çalışan Tehran rejiminin xarici siyasətdə eskalasiya aləti kimi “Azərbaycan amili”ndən istifadə etməyə çalışacağı ehtimalı xüsusilə qorxuludur. Bu, artıq sadəcə diplomatik çağırış deyil, milli təhlükəsizlik məsələsidir.

İranın şimalından Azərbaycana sığınacaq axtaran etnik azərbaycanlıların böyük axını mümkündürmü? Əgər bu, baş verərsə, çox güman ki, İsrailin hücumlarının birbaşa nəticəsi olmayacaq, çünki İsrail İran xalqına qarşı deyil, yalnız fanatik rejimə qarşı müharibə aparır. Lakin ola bilsin ki, İran daxilində artan destabilizasiya sakinlərin kütləvi şəkildə qaçmasına səbəb olsun.

Ən azından bəzi İran azərbaycanlılarının Azərbaycana potensial təhlükəsiz sığınacaq kimi baxdığını güman etmək çətin deyil. Bu gün görürük ki, Bakı cənub quru sərhədini açıb və xarici vətəndaşların bu sərhədi keçib üçüncü ölkələrə getməsinə köməklik edir. İran daxilində genişmiqyaslı iğtişaşlar başlayarsa və xüsusən də şimal əyalətlərinə təsir edərsə, qaçqın axını dəfələrlə arta bilər. Buna əvvəlcədən hazırlaşmaq lazımdır - mənəvi, maddi-texniki və siyasi baxımdan.

İranda ayətullah rejimi süqut etsə, bu, Azərbaycan üçün unikal perspektivlər açacaq. Yeni, daha praqmatik, dünyəvi İran yaratmaq şansı ola bilər. Bu, bütün regional nizamın yenidən başlaması demək olardı: ideoloji qarşıdurma əvəzinə iqtisadi tərəfdaşlıq, fanatik genişlənmə əvəzinə qonşulara hörmət, təhdidlər əvəzinə ticarət dəhlizlərinin, enerji ittifaqlarının və qarşılıqlı faydalı layihələrin inkişafı.

Digər tərəfdən, keçid dövrü son dərəcə qeyri-sabit ola bilər: hakimiyyət uğrunda mübarizə, millətlərarası və dinlərarası münaqişələr, köhnə elitanın sükan arxasında qalmaq cəhdləri – bütün bunlar Şimali İranı Bakının hesablaşmalı və nəzarət etməli olacağı təlatüm zonasına çevirə bilər.

İsrailin mövqeyinə gəlincə, Baş nazir Netanyahu bütün çıxışlarında vurğulayır: İsrail İran xalqına qarşı deyil, onilliklərdir terroru maliyyələşdirən, Yaxın Şərqdə sabitliyi pozan və yəhudi dövlətini məhv etmək istəyini açıq şəkildə bəyan edən fanatik rejimə qarşı müharibə aparır.

İsrail ayətullahların hökmranlığından qurtula bilsə, yeni İranla gələcək yaxınlaşmaya yol açılacaq. Netanyahu dəfələrlə bildirib ki, İran xalqı azadlıq əldə edəndə İsrail yenidən onların dostu olmağa hazırdır - 1979-cu ildən əvvəl olduğu kimi.

İsrail ordusu zərbələrin yalnız rejimin hərbi obyektlərinə və infrastrukturuna endirilməsi üçün böyük səylər göstərir. Hətta ilk qabaqlayıcı zərbə zamanı ordumuz yaşayış binalarına hücum etmək zərurəti yaranan SEPAH və İran ordusunun bir sıra yüksək rütbəli rəhbərlərinə hücum edərək onları məhv edərkən belə, divarı demək olar ki, “cərrahi yolla” deşən, yataq otağındakı düşmənləri məhv edən, lakin bununla da çoxlu sayda binanın dağılmasına səbəb olmayan, çoxlu sayda insanların həyatını qoruyan xüsusi silahlardan istifadə edildi.

Bütün bunları iranlıların özləri də yaxşı bilirlər. İranın müxalifət kanalları isə hətta öz nəşrlərində israillilərin rejim başçılarına qarşı dəqiq hücumları ilə İranın İsrailin sıx məskunlaşdığı ərazilərə ballistik raketlərlə endirdiyi zərbələr arasındakı fərqi vurğulayır. Ona görə də güman etmək olar ki, İrandan qaçqın axını başlasa, bunlar çox güman ki, öz xalqından qaçan, hakimiyyətin zəifləməsindən istifadə edərək, azadlığa çıxmağa çalışan rejimin nümayəndələri olacaq.

Rejim yıxılsa və İran azad dövlətə çevrilərsə, bu, tarixi dönüş nöqtəsi olacaq. Azad İran Azərbaycan üçün təkcə qonşu deyil, həm də müttəfiq ola bilər. Milyonlarla güney azərbaycanlı isə iki ölkə arasında təbii körpü ola bilər.

İsrail bunu gizlətmir: fanatik rejimin süqutu qisas deyil, şansdır - iranlıların azad edilməsi şansı. Bölgənin raketlərə və ritorikaya deyil, ağıl, qarşılıqlı hörmət və birgə inkişafa əsaslanan yeni reallığa sahib olması şansı. Belə bir ssenari reallaşarsa, hamı qalib gələcək - iranlılar da, azərbaycanlılar da, israillilər də”.

Gürcüstan Strateji Təhlil Mərkəzinin (GSAC) aparıcı eksperti Gela Vasadze:

“Aydındır ki, İran böhranı Azərbaycan üçün ciddi risklər daşıyır və bu risklər çox fərqlidir. Başlayaq humanitar məsələlərdən. Aydındır ki, bu gündən etibarən Azərbaycana ciddi qaçqın axını riski minimaldır. Lakin müharibənin məqsədi İranda sistemli böhrandır və belə bir böhran (vətəndaş müharibəsi, humanitar fəlakət) baş verərsə, qaçqınların sayı kifayət qədər əhəmiyyətli ola bilər. Hər halda, Bakı bu gün artıq belə bir senariyə hazırlaşmalıdır.

Yeri gəlmişkən, belə bir senari baş verərsə, Gürcüstanın İranla birbaşa sərhədi olmasa da, Ermənistana, hətta Gürcüstana da qaçqın axını olacaq. Beləliklə, bu problem Cənubi Qafqazın hər üç ölkəsi üçün ümumi ola bilər.

Siyasi risklər də var - İranda hədsiz anti-Azərbaycan qüvvələri var və onlar vəziyyətdən istifadə edə bilərlər. Amma burada da Bakı böhranın kəskin mərhələsi başlamamış İranla münasibətləri normallaşdırmaqla vəziyyəti cilovlayıb.

Və nəhayət, ekoloji aspekt var, amma burada hamımız ciddi ekoloji fəlakətin baş verməyəcəyinə ümid edərək yalnız Uca Yaradana arxalanmalıyıq. Bununla belə, əlbəttə ki, ən yaxşısına ümid etməliyik, lakin ekstremal senarilərə hazırlaşmalıyıq”.