Məhşərdən sonra Qəzza: yeni döyüş başlayır

Qəzzada silahlar susanda və efirdə "atəşkəs" sözü səslənəndə çoxları düşündü ki, nəhayət, normal həyata qayıdış üçün bir şans doğulub. Amma dağıdılmış şəhərlərin küçələrində addımlayan minlərlə insan tez başa düşdü: qayıdacaqları heç bir yer yoxdur. Evlər xarabalığa çevrilib, infrastruktur məhv edilib, su və elektrik lüksə dönüb, torpaq isə partlamamış mərmilərlə doludur.

Milli.Az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:

BMT müharibənin birbaşa zərərini 70 milyard dollar civarında qiymətləndirir - bu, Bolqarıstan və ya Xorvatiya kimi ölkələrin illik ÜDM-indən çoxdur. BMT-nin İnkişaf Proqramının (UNDP) hesablamalarına görə, Qəzzadakı bütün tikililərin təxminən 84 faizi, bəzi rayonlarda isə 92 faizi yerlə-yeksan olub. Peyk şəkillərində bir vaxtlar sıx məskunlaşmış məhəllələrin yerində kilometrlərlə boz xarabalıq görünür.

Lakin humanitar faciənin arxasında daha böyük bir məsələ dayanır: Qəzzanın bərpası yeni geosiyasi qarşıdurmanın meydanına və qlobal sistem üçün strateji imtahana çevrilib. Burada ABŞ və Çin, ərəb monarxiyaları və İran, Aİ və Türkiyə kimi güclərin maraqları toqquşur. Qəzzanın gələcəyi üzərində nəzarət - Şərqi Aralıq dənizində qüvvələr balansını, İsrailin təhlükəsizliyini, Fələstin dövlətinin taleyini və regional ittifaqların konfiqurasiyasını müəyyən edən açar nöqtəyə nəzarətdir.

Əsas sual da məhz budur: niyə Qəzzanın bərpası sadəcə tikinti layihəsi deyil, XXI əsrin fundamental siyasi-iqtisadi yolayrıcılarından biridir?

Münaqişədən fəlakətə: kontekst

Vəziyyətin miqyasını anlamaq üçün müharibədən əvvəl Qəzzanın necə bir yer olduğunu xatırlamaq kifayətdir. Cəmi 365 km²-lik ərazidə 2,2 milyon nəfər yaşayırdı - bu da onu dünyanın ən sıx məskunlaşmış bölgələrindən birinə çevirirdi. İqtisadiyyat zəif idi: işsizlik 45 faizi keçirdi, əhalinin 80 faizdən çoxu humanitar yardımdan asılı idi. Elektrik əsasən İsraildən gəlirdi, suyun böyük hissəsi duzsuzlaşdırma qurğularından və quyulardan təmin olunurdu, kənd təsərrüfatı isə ərzaq tələbatının yalnız kiçik hissəsini ödəyirdi.

2023-cü ilin oktyabrında müharibə başlayandan sonra infrastruktur görünməmiş sürətlə dağılmağa başladı. 2024-cü ilin ortalarına qədər 283 min ev və mənzil məhv edildi, altı tullantı sularının təmizlənməsi stansiyasının hamısı sıradan çıxdı, su təchizatı obyektlərinin 70 faizdən çoxu və elektrik şəbəkəsinin 80 faizi zədələndi. Dünya Bankı və Aİ-nin məlumatına görə, enerji sisteminə dəyən zərər 494 milyon dolları keçib, kənd təsərrüfatı isə 97 faiz meyvə ağaclarını və 82,4 faiz əkin sahələrini itirib.

Bu miqyasda dağıntılar təkcə Qəzzanın fiziki mənzərəsini dəyişmədi - regionun sosial-iqtisadi toxumasını da sildi. Burada "bərpa" artıq təmir işi deyil, sıfırdan yeni bir məkan yaratmaq deməkdir - həm də mina sahəsində və onlarla oyunçunun kəskin diqqəti altında, hər biri Qəzzanı öz maraqları üçün alət kimi görür.

Böyük oyun: bərpa qlobal qarşıdurmanın meydanı kimi

1. Humanitar missiya yoxsa siyasi alət

Səthdə vəzifə texniki görünür: 60 milyon ton dağıntının təmizlənməsi, partlamamış sursatların zərərsizləşdirilməsi, su, elektrik, yaşayış binaları və yolların bərpası. Amma əslində bu prosesdə atılan hər addım təkcə mühəndis hesablamaları ilə deyil, siyasi maraqlarla da müəyyən olunacaq.

Ərazilərin minalardan təmizlənməsi sadəcə təhlükəsizlik məsələsi deyil - nəzarət məsələsidir. İlk olaraq sahələrə və məhəllələrə kim girəcəksə, gələcək planlaşdırmanın və infrastrukturların məntiqini də o müəyyən edəcək. Ekspertlərin zəruri hesab etdiyi dərin dəniz limanının tikintisi də təkcə logistika layihəsi deyil, strateji vasitədir: Qəzzada limanın yaranması Şərqi Aralıq dənizində dəniz ticarətinin xəritəsini dəyişə, Süveyş kanalından tutmuş Türkiyə limanlarına və İsrail şəbəkəsinə qədər iqtisadi axınların istiqamətini yenidən bölə bilər.

Söhbət "humanizm naminə bərpadan" getmir, yeni siyasi-iqtisadi arxitekturanın qurulmasından gedir. Elə buna görə də artıq bu gün bu prosesdə iştirak hüququ uğrunda təkcə beynəlxalq təşkilatlar yox, dövlətlər də yarışır.

2. ABŞ və müttəfiqləri: maliyyə mexanizmləri vasitəsilə nəzarət

Vaşinqton Qəzzanın bərpasını regionda uzun illər davam edən strateji geriçəkilmədən sonra təsirini möhkəmləndirmək imkanı kimi görür. ABŞ beynəlxalq bərpa koalisiyasının əsas donoruna və koordinatoruna çevrilməyə hazırdır, amma israr edir ki, vəsaitlərin bölüşdürülməsində əsas rol beynəlxalq maliyyə institutlarının - Dünya Bankının, BVF-nin və BMT agentliklərinin olsun. Bu yanaşma təkcə şəffaflığı təmin etmir, həm də Qəzzanı qlobal maliyyə asılılığı sisteminə inteqrasiya edir, burada kapital axınlarına nəzarət eyni zamanda siyasi qərarlara nəzarət deməkdir.

Tramp administrasiyası üçün bu, İran və Çinlə münasibətlərin soyuması fonunda ərəb dünyası ilə yeni əməkdaşlıq platforması yaratmaq üsuludur. Ağ Evdə anlayırlar: bərpanı kim maliyyələşdirəcək və rəhbərlik edəcək - Fələstin məsələsinin siyasi gələcəyini də o müəyyən edəcək.

3. Çin: "Kəmər və Yol" humanitar bərpa formatında

Pekin isə Qəzzanın bərpasını öz qlobal "Kəmər və Yol" strategiyasının tərkib hissəsinə çevirməyə çalışır. Çin şirkətləri münaqişə zonalarında infrastruktur qurmaqda böyük təcrübəyə malikdir və ucuz maliyyə vəsaiti və sürətli icra təklif edə bilər. Çin üçün bu, Şərqi Aralıq dənizində mövqelərini gücləndirmək, Amerika maliyyə institutlarını kənara qoymaq və Qərbin siyasi şərtlərindən asılı olmayan alternativ inkişaf modeli təqdim etmək fürsətidir.

Bundan başqa, Çinin bərpada iştirakı ona ərəb ölkələri və Türkiyə ilə əməkdaşlığı dərinləşdirmək, həmçinin İsrail-Fələstin nizamlanmasında neytral vasitəçi kimi rolunu gücləndirmək imkanı aça bilər.

4. Ərəb dünyası: Fələstin məsələsində liderlik uğrunda mübarizə

Ərəb ölkələri üçün Qəzzanın bərpası təkcə həmrəylik məsələsi deyil, həm də siyasi liderlik uğrunda mübarizədir. Misir İsrail və fələstinlilər arasında əsas vasitəçi kimi mövqeyini bərkitmək istəyir. Qətər və BƏƏ humanitar layihələr vasitəsilə fələstin siyasi strukturlarına təsir imkanlarını artırmaq üçün başlıca investor statusu uğrunda yarışır. Səudiyyə Ərəbistanı isə bərpanı özünün "Görüş-2030" strategiyasının bir hissəsi kimi görür və yeni Yaxın Şərq sisteminin əsas memarına çevrilməyi hədəfləyir.

Amma ərəb düşərgəsi daxilindəki fikir ayrılıqları vahid mövqe formalaşdırmağa mane olur və bu da xarici oyunçular üçün imkan pəncərəsi açır.

5. İsrail: təhlükəsizlikdən məkan nəzarətinə

Bərpa prosesinin heç bir mərhələsi İsrailin mövqeyi nəzərə alınmadan həyata keçirilə bilməz. Müharibənin əvvəlindən Tel-Əviv israr edir ki, Qəzzada görüləcək hər iş onun "qanuni təhlükəsizlik maraqlarını" nəzərə almalıdır. Bu, açıq ucu olan bir ifadədir. Diplomatik dildən tərcümədə bu o deməkdir ki, İsrail təkcə sektorun perimetri üzərində deyil, onun daxili infrastrukturunun əsas elementləri üzərində də nəzarəti saxlamaq niyyətindədir.

Strateji məntiq sadədir: bərpa üzərində nəzarət = Qəzzanın siyasi gələcəyi üzərində nəzarət. İsrail dəfələrlə bəyan edib ki, HƏMAS-ın möhkəmlənməsinə imkan verməyəcək və sektorun "demilitarizasiyası"nda israr edəcək. Amma bu, faktiki olaraq Qəzzanın daxilində "təhlükəsizlik zolağı"nın yaradılması, müəyyən obyektlərin tikintisinə məhdudiyyətlərin qoyulması, İsrail təhlükəsizlik xidmətlərinin əsas nöqtələrdə daimi iştirakı və 2014-cü il müharibəsindən sonra tətbiq olunan kimi yüklərin keçid sistemi demək ola bilər.

Belə ssenari bərpa prosesinin məntiqini köklü şəkildə dəyişir: onu humanitar əməliyyatdan siyasi nəzarət və məkan mühəndisliyi alətinə çevirir. Bu isə Fələstin rəhbərliyinin statusu və ümumiyyətlə bərpanın subyekti məsələsini - bu işi fələstinlilərin özlərinin, yoxsa xarici oyunçuların həyata keçirəcəyini - gündəmə gətirir.

6. Türkiyə: strateji dayaq və ideoloji missiya

Türkiyə humanitar, siyasi və infrastruktur yanaşmasını birləşdirə bilən azsaylı oyunçulardandır. Ankara Qəzzanı uzun zamandır daha geniş Yaxın Şərq tənliyinin bir hissəsi kimi görür, burada iqtisadi layihələr fələstin kimliyinin ideoloji dəstəyi ilə sıx şəkildə qovuşur.

Türkiyə şirkətləri güclü tikinti potensialına, dağıntı zonalarında iş təcrübəsinə və "açar təslim" formatında genişmiqyaslı layihələr həyata keçirmək imkanına malikdir. Ankara yalnız yaşayış və infrastrukturun bərpasını deyil, həm də təhsil, səhiyyə və şəhər mühitinin yenidən qurulması proqramlarını təklif edə bilər. Daha geniş mənada - Türkiyə Qəzzada öz mövqelərini gücləndirmək və müsəlman dünyasında simvolik kapital toplamaq istəyir ki, sonradan bu kapitalı siyasi təsirə çevirə bilsin.

Türkiyənin iştirakı həm də fələstin fraksiyaları arasındakı gərginliyi yumşalda, İsrail nəzarətinə qarşı balans yarada və Qərbin siyasi şərtlərlə müşayiət olunan maliyyə modelinə alternativ təklif edə bilər.

Ssenarilər: "yeni Honkonq"dan "yeni Sina"ya qədər

Qəzzanın perspektivini bir düz xəttlə izah etmək mümkün deyil. Sektorun gələcəyi çoxsaylı amillərdən asılıdır: bərpa prosesində kimlərin iştirak edəcəyindən tutmuş siyasi nizamlanmanın xarakterinə, regional ittifaqların dinamikasından texnoloji dəyişikliklərin sürətinə qədər. Ən azı üç əsas ssenari mümkündür.

Ssenari 1: "Qlobal layihə" - Qəzzanı dünya birgə qurur

Bu variantda BMT-nin himayəsi altında Qərb ölkələri, ərəb dünyası, Türkiyə və bəlkə də Çin daxil olmaqla beynəlxalq konsorsium yaradılır. Maliyyə vəsaiti Dünya Bankı və regional inkişaf bankları vasitəsilə bölüşdürülür. İsrail təhlükəsizlik üzərində məhdud nəzarətlə razılaşır, Fələstin administrasiyası isə qərarların qəbulunda iştirak edir.

Üstünlüklər: geniş beynəlxalq legitimlik, böyük maliyyə resursları (20 il ərzində 100 milyard dollara qədər), infrastruktur və mənzil fondunun sürətli bərpası, Qəzzanın regional logistika və ticarət zəncirlərinə inteqrasiyası.
Risklər: iştirakçılar arasında maraq toqquşmaları, Fələstin idarəçiliyinin siyasi parçalanması, bürokratiya səbəbindən qərarların yubadılması.
Geosiyasi nəticələr: Şərqi Aralıq dənizində yeni iqtisadi artım zonasının yaranması, qarşıdurma səviyyəsinin azalması, beynəlxalq institutların rolunun artması.

Ssenari 2: "Nəzarətli bərpa" - şərtləri İsrail və müttəfiqləri diktə edir

Bu ssenaridə İsrail bərpa prosesinin bütün mərhələlərinə - tikinti materiallarının tədarükündən layihələrin icrasına qədər - həlledici nəzarəti saxlayır. Əsas donorlar ABŞ, Aİ və Körfəz monarxiyalarıdır. Fələstin administrasiyası ikinci dərəcəli rol oynayır, beynəlxalq təşkilatlar isə yalnız humanitar dəstək çərçivəsində fəaliyyət göstərir.

Üstünlüklər: İsrail baxımından yüksək təhlükəsizlik səviyyəsi, proseslərin proqnozlaşdırıla bilməsi, sektorun siyasi inkişafına nəzarət imkanı.
Risklər: fələstinlilərin kənara sıxışdırılması, radikallaşmanın artması, sosial gərginlik və daxili sabotaj.
Geosiyasi nəticələr: sektorun məhdud suverenitetli bir "protektorata" çevrilməsi, xarici oyunçulardan asılılığın artması, ərəb dünyasında İsrailə qarşı əhval-ruhiyyənin güclənməsi.

Ssenari 3: "Regional ox" - Türkiyə, Qətər və Çin alternativ mərkəz yaradır

Bu variant daha az siyasi yüklü və daha çox iqtisadi praqmatizmə əsaslanan "şərq koalisiyası"nın formalaşmasını nəzərdə tutur. Maliyyələşmə İslam İnkişaf Bankı və Çin fondları vasitəsilə təmin edilir, tikinti layihələrini isə türk və asiyalı şirkətlər həyata keçirir. İsrail minimum səviyyədə nəzarət saxlayır, əsasən sərhəddə təhlükəsizlik məsələləri ilə kifayətlənir.

Üstünlüklər: bərpanın daha sürətli tempi, çevik maliyyə mexanizmləri, sektorun iqtisadi potensialının artması.
Risklər: ABŞ və İsrailin müqaviməti, donorlar üzərində siyasi təzyiq, Qəzzanın Qərb institutlarından təcrid olunma riski.
Geosiyasi nəticələr: regionda çoxqütblülüyün dərinləşməsi, Çin və Türkiyənin təsirinin artması, Qərb orbitindən kənarda yeni güc mərkəzinin formalaşması.

Keçid modelləri və hibrid ssenarilər

Əsl reallıq, çox güman ki, bu ssenarilərin qarışığı olacaq. Məsələn, ilkin mərhələdə Qərb koalisiyası üstünlük qazana bilər, lakin infrastruktur inkişaf etdikcə və siyasi mənzərə dəyişdikcə prosesə Türkiyə və Çin daha fəal şəkildə qoşula bilər. Yaxud əksinə - regional oyunçular bərpanın nüvəsini formalaşdırar, sonradan isə siyasi prosesə çıxış əldə etmək üçün Qərb institutları bu nüvəyə qoşular.

Burada əsas dəyişən resurs axınları üzərində nəzarət olacaq. Logistikanı, tikinti materiallarının tədarükünü, limanlara çıxışı və tikinti meydançalarına nəzarəti kim ələ alacaqsa - Qəzzanın siyasi konturunu da on illər boyu o müəyyən edəcək.

Strateji nəticələr: Qəzzanın bərpası qlobal sistem üçün test kimi

Qəzzanın bərpası nə tikinti tenderi, nə də klassik mənada humanitar kampaniyadır. Bu, Yaxın Şərq təhlükəsizliyinin arxitekturasının, qlobal qüvvələr balansının və hətta beynəlxalq hüququn taleyinin masaya qoyulduğu bir prosesdir. Qəzza XXI əsrin laboratoriyasına çevrilib - burada sınaqdan keçirilir ki, beynəlxalq institutlar, regional koalisiyalar və qlobal güclər yalnız dağıtmağa deyil, həm də yenidən qurmağa qadir olub-olmadıqlarını göstərə bilərlərmi.

Bu vəziyyət "sıfırdan da pis"dir - təkcə fiziki mənada deyil, siyasi baxımdan da: etimad sarsılıb, institutlar zəifdir, infrastruktur məhv edilib, cəmiyyət travma içindədir. Amma məhz belə şəraitdə yeni idarəçilik modelləri və beynəlxalq qarşılıqlı fəaliyyət formatları doğulur. Və bu yeni Qəzzanın memarı rolunu kim öz üzərinə götürəcəksə, təsir rıçaqlarını təkcə bu sektorun deyil, daha geniş regionun hüdudlarından çox-çox uzaqlara qədər uzada biləcək.

Uzunmüddətli nəticələr: məsələ təkcə Yaxın Şərq deyil

1. Şərqi Aralıq dənizində yeni logistika xəritəsi
Qəzzada dərin dəniz limanının tikintisi və nəqliyyat infrastrukturunun bərpası Süveyş kanalından tutmuş Türkiyə limanlarına və İsrail şəbəkəsinə qədər dəniz və quru marşrutlarını yenidən bölüşdürə bilər. Bu, təkcə Şərqi Aralıq dənizinin iqtisadi xəritəsini dəyişdirmək deyil, həm də qlobal təchizat zəncirlərinə təsir göstərmək potensialına malikdir.

2. Fələstin siyasətinin transformasiyası
Bərpa prosesinə nəzarət eyni zamanda fələstin siyasi hərəkatının gələcək trayektoriyasına nəzarət deməkdir. Layihələri kim maliyyələşdirəcək və icra edəcəksə, Qəzzada daha praqmatik, institusional və iqtisadi yönümlü özünüidarə forması yaranacaqmı, yoxsa sektor parçalanma və radikallaşmanın meydanı olaraq qalacaq - bu sualın cavabı da ondan asılı olacaq.

3. Beynəlxalq hüquq üçün sınaq
Su təchizatı, elektrik şəbəkələri və təhsil obyektlərinin dağıdılması beynəlxalq humanitar hüququn əsas prinsiplərini sual altına qoyur. Əgər onların bərpası lazımi hüquqi qiymətləndirmə və məsuliyyət olmadan həyata keçirilərsə, bu, təhlükəli presedent yaradacaq: gələcək münaqişələrdə infrastruktur qanuni hədəfə çevrilə bilər. Qəzzanın bərpası müharibə qaydalarının institusional baxımdan yenidən düşünülməsini də əhatə etməlidir.

4. Çoxqütblü balans və yeni regional təhlükəsizlik arxitekturası
Əgər Qəzzanın bərpasında paralel güc mərkəzləri - Qərb və regional-Çin bloku - formalaşarsa, bu, Şərqi Aralıq dənizində çoxqütblü sistemə keçidi sürətləndirəcək. Bu isə öz növbəsində Süveyşdən Qafqaza, Ərəb yarımadasından Qara dənizə qədər təhlükəsizlik arxitekturasına təsir edəcək.

Tövsiyələr: oyunçular üçün strateji addımlar

Beynəlxalq təşkilatlar üçün: koordinasiyadan idarəçiliyə keçid
BMT və beynəlxalq maliyyə institutları "kassir" rolundan çıxıb prosesin strateji idarəçiliyini üzərinə götürməlidirlər. Onlar humanitar, infrastruktur və siyasi vəzifələri inteqrasiya edən vahid koordinasiya mexanizmi yaratmalı və maliyyə axınlarının şəffaflığını təmin etməlidirlər.

Regional dövlətlər üçün: rəqabət yerinə kollektiv məsuliyyət
Ərəb ölkələri simvolik jestlərdən kənara çıxmalı və yalnız vəsait paylayan deyil, eyni zamanda layihələrin ümumi standartlarını müəyyən edən regional bərpa fondu yaratmalıdır. Türkiyə, Misir, Qətər və Səudiyyə Ərəbistanının əməkdaşlığı xarici diktəyə qarşı balans rolunu oynaya və onların müstəqil güc mərkəzi kimi mövqelərini möhkəmləndirə bilər.

İsrail üçün: təcrid deyil, inteqrasiya vasitəsilə təhlükəsizlik
İsrailin strateji təhlükəsizliyi uzunmüddətli perspektivdə bufer zonalarının dərinliyində deyil, qonşu regionun sosial və iqtisadi dayanıqlığında gizlidir. Bərpada iştirak nəzarət aləti yox, inteqrasiya aləti olmalıdır - əks halda Qəzzanı daimi dağıntı və yenidənqurma dövrü gözləyir.

Fələstin tərəfi üçün: yeni idarəetmə modeli
Effektiv bərpa institutları formalaşdırılmadan heç bir səylər tam nəticə verməyəcək. Fələstin administrasiyası yerli özünüidarəni beynəlxalq iştirakla birləşdirən yeni institusional arxitektura hazırlamalıdır. Bu, Qəzzanın obyekt kimi deyil, siyasətin subyekti kimi qəbul olunmasının yeganə yoludur.

Qlobal güclər üçün: Qəzza "başqasının layihəsi" ola bilməz
ABŞ, Aİ, Çin və Türkiyə anlamalıdır ki, Qəzzanı bir tərəfin ixtiyarına buraxmaq yeni münaqişələrə yol açacaq. Yalnız qarşılıqlı iştirak və qarşılıqlı asılılıq bərpa prosesini sabitlik faktoruna çevirə bilər, əks halda o, növbəti parçalanma ocağına çevriləcək.

Qəzzanı gələcək kimi qurmaq lazımdır

Tarixdə elə bir uğurlu bərpa nümunəsi yoxdur ki, orada infrastruktur etimaddan daha sürətlə bərpa edilib. Qəzzanı onun siyasi gələcəyi sual altında qalarkən "yenidən tikmək" mümkün deyil və siyasi gələcək də insanlar xarabalıqlar arasında yaşamağa davam etdiyi halda təmin edilə bilməz. Bu iki məsələ - humanitar və geosiyasi - bir-birindən ayrılmazdır.

Bu gün Qəzza yeni dünyanın metaforasıdır: tamamilə dağıdılıb, lakin məhz onun yerində yeni regional nizam modelinin yaranması mümkündür. Buradakı bərpa prosesi beynəlxalq ictimaiyyət üçün yetkinlik sınağı olacaq. Dünya bu sınaqdan keçə biləcəkmi - bu, əsrlər boyu davam edən münaqişələrdən nə öyrəndiyimizi göstərəcək: yalnız dağıtmağı, yoxsa artıq qurmağı da.

Milli.Az