Mərkəzi Asiya liderləri Trampla görüşdə nəyə ümid edirlər?

Mərkəzi Asiya liderləri ABŞ prezidenti Donald Trampla ticarət mövzularından kənara çıxan müxtəlif gündəliyi daşıyan sammit üçün Vaşinqtona səfər edirlər.
Reyting.az xəbər verir ki, “Eurasia.net” yazıb.
Təhlildə qeyd olunur ki, Özbəkistan prezidenti Şavkat Mirziyoyev noyabrın 4-də Vaşinqtona enən ilk regional lider olub. O, ertəsi gün “C5+1” formatı çərçivəsində Ağ evdə keçiriləcək sammitdə iştirak etməzdən əvvəl noyabrın 5-də ABŞ qanunvericiləri və korporativ rəhbərlərlə görüşməli idi.
Qeyd olunur ki, Trampın sammitdə diqqətini öz sevimli mövzusuna - ABŞ-nın Mərkəzi Asiyanın zəngin mineral və nadir torpaq ehtiyatlarına çıxışını genişləndirməyə yönəldəcəyi gözlənilir:
Oktyabrın 26-da sammit ilk dəfə təsdiq olunduqdan sonra mövzu ilə bağlı yüksək səviyyəli, qapalı müzakirələr aparılır. Elanın verildiyi gün ABŞ-nın iki yüksək səviyyəli diplomatı Özbəkistan və Qazaxıstana 4 günlük tura başlayıb. Noyabrın 4-də isə Qazaxıstanın energetika naziri Erlan Akkejenov ABŞ-nın daxili işlər naziri, eyni zamanda Milli Enerji Dominantlığı Şurasına sədrlik edən Duq Burqumla görüşüb.
Müzakirələrin qızğın olmasına baxmayaraq, regional ekspertlər noyabrın 6-da keçiriləcək sammitin mühüm minerallar məsələsi ilə bağlı böyük bir açıqlama verəcəyini gözləmirlər. ATƏT-in Bişkekdəki Akademiyasının politoloqu Emilbek Curayev proqnozlaşdırıb ki, sammitin “tez, qısa məlumat” xarakteri o deməkdir ki, o, minerallar sektorunun inkişafı kimi “həssas və mürəkkəb” məsələdə “çox az irəliləyiş əldə edə bilər”.
“Əməkdaşlığa konstruktiv ton yaratmaq üçün ABŞ rəsmiləri Mərkəzi Asiya dövlətlərinin mühüm minerallar və digər ticarət məsələlərində çoxvektorlu mövqeyini tanımalıdırlar. ABŞ-nın minerallara və nadir torpaqlara çıxış əldə etməyə sıfır məbləğli yanaşması qeyri-mümkündür”, - deyən Curayev əlavə edib ki, Çinin regionun dominant ticarət tərəfdaşı kimi rolu belə bir strategiyanın əks nəticə verəcəyini təmin edir:
“Tramp Mərkəzi Asiya liderlərini əmin etməlidir ki, Vaşinqtonla daha dərin münasibətlər başqalarının üzünə qapını bağlamağı tələb etmir. Rusiya lideri Vladimir Putin də Vaşinqtonda deyilənləri çox diqqətlə izləyəcək”.
Görüş üçün sıx vaxt çərçivəsi, çox güman ki, Mərkəzi Asiya liderlərinə Tramp administrasiyasının həll etməsini istədikləri bəzi məsələləri gündəmə gətirmək üçün az vaxt buraxacaq.
Regional liderlərin sammitdə müzakirə etmək istədikləri ticarətlə bağlı mövzu Orta Asiya ilə dəniz limanına çıxış arasında yerləşən Əfqanıstandakı “Taliban” rejimidir. Qazaxıstan və Özbəkistan indiyədək təkcə yeni ticarət imkanlarının açılmasına deyil, həm də aktual regional problemlərin, o cümlədən artan su qıtlığının həlli üçün Əfqanıstanın əməkdaşlığının zəruri olduğunu dərk edərək, “Taliban”ı danışıqlara cəlb etmək üçün səylər göstərir.
“Taliban”ın hakimiyyətə qayıdışından sonra ABŞ əsasən repressiv siyasətinə, xüsusən də qadınlara münasibətinə görə hökuməti tanımaqdan imtina edib. Mərkəzi Asiya liderləri hesab edirlər ki, ticarət məqsədlərinə çatmaq üçün ABŞ və Avropa İttifaqı daha çevik yanaşmaya əl atmalıdır.
“Mərkəzi Asiya liderləri "Taliban”la məşğul olma qənaətindədirlər, Kabilin tamamilə kənarlaşdırılması və ya xaric edilməsi məhsuldar olmayıb", - Curayev deyib.
Mərkəzi Asiya liderləri sammit zamanı konkret məsələləri də müzakirə etməyə cəhd edə bilərlər. Məsələn, Qırğızıstan lideri Sadır Japarov, çox güman ki, ABŞ-nın miqrasiya siyasətini müzakirə etmək istəyəcək. Əvvəllər 10 illik çoxgirişli viza alma hüququ olan ölkənin vətəndaşları hazırda 90 günlük viza üçün müraciət etməli olur.
Türkmənistan vətəndaşları da oxşar məhdudiyyətlərə məruz qalırlar.
Curayev güman edir ki, Japarov, həmçinin ABŞ-nın Qırğızıstanın bank sektoruna qarşı sanksiyaları mövzusunu da gündəmə gətirməyə çalışa bilər. Həm ABŞ, həm də Britaniya rəsmiləri bunu Rusiyaya Ukraynadakı müharibə səylərini davam etdirməyə kömək edən avadanlıq və texnologiyanın re-eksportuna görə tətbiq ediblər.
Qazaxıstan prezidenti Qasım-Jomart Tokayev, yəqin ki, yaxınlaşan ekoloji böhranı - Xəzər dənizinin su səviyyəsinin azalmasını həll etmək üçün kollektiv hərəkətləri birləşdirməyə çalışacaq. Tramp administrasiyasının diqqətini cəlb etmək üçün o, bu məsələni Orta Dəhliz boyunca ticarət üçün təhlükə kimi qələmə verə bilər. Prosesin inkişafı ABŞ siyasətinin prioritetidir, çünki aşağı su səviyyəsi yük gəmilərinin bəzi böyük limanlara, o cümlədən Aktauya çıxışını çətinləşdirir.
Qazaxıstan rəsmiləri, həmçinin Tramp administrasiyasından Astanada Cekson-Venik ticarət statusunun ləğvi üçün ABŞ Konqresi ilə işləyəcəyinə dair zəmanət almaq istəyirlər.
Qazaxıstan və Özbəkistan hər iki ölkəyə öz iqtisadiyyatlarını modernləşdirməyə kömək etmək üçün lazım olan bacarıq və təcrübə ilə təchiz edilmiş Mərkəzi Asiya menecer sinfinin inkişafını sürətləndirmək üçün ABŞ ilə mədəni-maarif mübadiləsini genişləndirmək arzusunu ifadə ediblər.
Curayev qeyd edib ki, sammitdə müzakirə olunmayacaq mövzulardan biri də insan hüquqları/siyasi azadlıqdır. Amma Trampın yanvar ayında Ağ evə qayıtmasından bəri insan haqları məsələləri ABŞ diplomatiyasında ticarət sövdələşmələri üçün arxa plana keçib.
Trampın insan hüquqları məsələsi ilə bağlı keçmiş təcrübəsi göstərir ki, o, çətin ki, Tacikistan müxalifəti olan “İslahat və İnkişaf Hərəkatı”nın məktubu üzrə hərəkət etsin. Həmin məktubda qrup Trampdan ölkə lideri Emomali Rəhmonla sammit zamanı Tacikistanda siyasi repressiyalar məsələsini qaldırmağı və siyasi məhbusların azadlığa buraxılmasını tələb edir.
“Bu böhrana – Tacikistandakı siyasi repressiyalara məhəl qoymamaq Mərkəzi Asiyada sabitliyin pozulmasına, ekstremizmin güclənməsinə və avtoritar qüvvələrin artıq aktiv şəkildə rəqabət apardığı regionda strateji nəzarətin itirilməsinə səbəb ola bilər”, - məktubda deyilir.
Y. QACAR