Novruzda “papaq atdı” adəti ilə bağlı BİLMƏDİKLƏRİMİZ: Folklorşünas SİRLƏRİ AÇDI KONKRET

Novruz bayramı özündə xalqımızın milli dəyərlərini, mənəvi dünyasını birləşdirir. Novruzu digər bayramlardan fərqli edən həm də maraqlı adət-ənənələridir.

Folklorşünas Atəş Əhmədli KONKRET.az-a Novruz bayramının maraqlı adət-ənənələri haqda müsahibə verib:

-Novruz bayramının tarixi hara gedib çıxır?

-Novruzun tarixi konkret yazılı mənbə əsasında bizə gəlib çıxmayıb. Bu, şifahi ənənədir. Əziz bayramdır. Qış zamanı təbiətin ölməsi, və yazda təbiətin dirilməsinin şəninə törənlər keçirilir. Hər il Yer, Günəş ətrafında dövr edir. Bir illik dövrədən sonra günəş cənubdan şimal yarımkürəsinə keçir. Bu zaman yaz bərabərliyi deyilən nöqtədə gecə-gündüz bərəbərliyi baş verir. Şimal yarımkürəsində yaşayan bütün xalqların həyatında bahar fəsli qeyd olunur.

Bu, təkcə bizdə deyil, İspaniyada, Fransada, Yaponiyada, Makedoniyada, xristian dünyasında da yaz bayramı şəklində qeyd edilir. Novruzun tarixi haqqında danışmaq bir qədər çətindir. Mütəşəkkil bayram şəkilində olması qədim dövrlərdən bu formada özünü biruzə verməyib. Çünki bunun mifaloji qaynaqları var. Təbiət hadisələrini insan öyrənməyə çalışıb, təsir göstərmək istəyib. Bu dəyişimlər zaman-zaman insanı düşündürürdü. Nəhayət ilin dəyişməsi rituallarla, mifoloji düşüncədən bir başa miflərə keçid edib.

10-cu əsrdən sonra bu ənənənin Novruz şəkilində keçirilməsi ilə bağlı əlimizdə bilgilər var. Məhz Novruz sözünün meydana gəlməsi, bayramın “Novruz” adlandırılması 11-ci əsrdə türk Səlcuq hökmdarı Məlik şahın birbaşa başçılığı altında yaradılmış komissiyada öz əksini tapıb. Ömər Xəyyamın hətta “Novruznamə” əsəri var. Bu əsərdə bütün Novruzun xüsusiyyətləri, ilin, fəsillərin dəyişilməsi, fəsillərin fərqləri, fəsillər arasında müddət, fəsillər arasında 3 ayın təyin olunması, hər 3 aydan bir fəsilin dəyişilməsi halı və sair öz əksini tapıb. O vaxta qədər fəsillər 6 aydan bir dəyişilirdi. Zərdüştlük dövründə fəsillər 6 ay qış, 6 ay yay dövrünə bölünürdü.

Elm inkişaf etdikcə, astronomlar bu sahədə aparılan təcrübəni müəyyənləşdirdikdən sonra fəsillərin 3 aydan bir dəyişilməsi halını müşahidə etdilər.

-Novruzu atəşpərəstliklə, farslarla bağlayanlar var. Bu barədə nə deyə bilərsiz?

– Zərdüştlük dövründə bu bayrama yeni əlavələr olundu. Odu insanlar daha müqəddəs hesab etməyə başladılar. Novruzda tonqalın üstündən tullanırıqsa, Zərdüştlükdə nəinki tullanmaq, heç ona yaxınlaşmaq belə yasaq idi. Odu gətirən insanlar, kahinlər xüsusi olaraq ağızlarına niqab çəkərdilər. Nəfəsləri belə oda dəyməməli idi. Son dərəcə müqəddəs dəyər kimi qorunurdu. Deməli odun üzərindən tullanırıqsa, bu, Zərdüştlüyə aid bayram deyil. Deməli Zərdüştlükdən öncə də adətlərlə, ənənələrlə bağlı tələblər var idi. Amma Zərdüştlükdə təbii ki, əlavələr oldu. Od xüsusi təlim kimi önə çəkildi. Dünyanın yaranmasında əsas iştirak edən elementlər su, od, yel və torpaqdır. Bu gün biz 4 çərşənbəni qeyd edirik. Hər bir çərşənbənin qeyd edilməsi cismin oyanması kimi xarakteriza olunur. Hər həftə təbiət oyanır. Bu, təbiətin oyanması məsələsi kimi diqqət çəkir. Eyni zamanda dünyanın yaranmasında iştirak edən dəyər olduğunu sübut edir.

İrana da bu bayram Zərdüştlük təlimi ilə keçib. Necə ola bilər ki, İranın yaratdığı dəyər olsun? Zərdüştün özünün əslən türk olduğu haqqında bilgilər var. İran hökmdarı Daranın dövründə bu təlim yayılır. Sonradan farslar da Novruzu mənimsəyirlər.

-Papaq atmaq adəti ilə müxtəlif yanaşmalar ortaya çıxıb. Papağı qapı ağzına atmaq düzgündürmü?

-Papağın atılması ciddi məsələrdəndir. Əslində bu ənənə papaq ilə icra olunmayıb. Vaxtı ilə buna torba, qurşaq, xurcun və sair ilə atılırdı. Bir vaxt xalqın geyim növləri olub. Məsələn, gənc oğlanlar bellərinə qurşaq bağlayırdılar. Qurşağı açıb atardılar. Papağın atılması gigyenik qayda baxımdan da düzgün deyil. Papağın ayaqlar altına atılması məqsədyönlü deyil. Uşaq bunu dərk etməyə bilər. Ancaq uşağa da bu məsələləri vaxtında başa salmaq lazımdır ki, papaq xalqımızın qeyrət rəmzidir. Papaq başa qoyulur. Baş da ucalıqdır. Odur ki, novruzda papağın atılması düzgün deyil.

Aynurə İsmayıl
KONKRET.az