Pezeşkianın Moskvaya səfəri və strateji əməkdaşlıq sazişi

İran prezidenti Məsud Pezeşkian yanvarın 17-də Moskvaya rəsmi səfər edib və burada Rusiya prezidenti Vladimir Putin başda olmaqla, yüksək səviyyəli Rusiya rəsmiləri ilə görüşüb və tərəflər arasında 47 maddədən ibarət hərtərəfli strateji tərəfdaşlıq sazişi imzalanıb. İran tərəfinin böyük gözləntilər bəslədiyi bu razılaşmanı, xüsusən də Rusiyanın Ukraynaya müdaxiləsindən sonra ikitərəfli münasibətlərin mərhələli inkişafının əksi kimi qiymətləndirmək düzgün olardı.

Bizimyol.info "AA"ya istinadən xəbər verir ki, Milli Kəşfiyyat Akademiyası Başçı Köməkçisi Dr. Hakkı Uyğur Pezeşkiyanın Moskva səfəri çərçivəsində Rusiya-İran münasibətlərindəki tənliklərdən yazıb.

Rusiya-İran münasibətləri 20-ci əsr boyu olduqca ağrılı olub. Bu böhranların pik nöqtəsi Sovet Rusiyasının İkinci Dünya Müharibəsi zamanı işğal etdiyi İran torpaqlarını tərk etmək istəməməsi idi. İkitərəfli münasibətlərin tədricən yaxşılaşdırılması əvvəlcə 1979-cu ildə İran inqilabı, sonra isə 1991-ci ildə Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqının (SSRİ) dağılması nəticəsində mümkün olub. Növbəti onillikdə Moskva ilə Qərb arasında yaxşı münasibətlər İranın Rusiyadan gözləntilərinin özünü doğrultmadığı anlamına gəldi. Buna baxmayaraq, Rusiya bu dövrdə münasibətlərini inkişaf etdirərək müasir texnologiyanın, xüsusilə nüvə texnologiyasının və bəzi hərbi texnologiyaların İrana ötürülməsinə şərait yaratdı. Bu dövrdə Rusiya İranın nüvə fəaliyyətləri ilə bağlı ən diplomatik təşəbbüs göstərən ölkələrdən birinə çevrildi ki, Çinlə birlikdə ABŞ-ın beynəlxalq platformalarda İran əleyhinə qərarlar qəbul etməsinə böyük ölçüdə mane oldu.

“Ərəb baharı” prosesinin Suriya və İraqa əks olunması Rusiya və İranın regionda əməkdaşlığını yaxşılaşdırıb. İki ölkə xüsusilə Suriya inqilabının birinci mərhələsində hərbi sahədə əməkdaşlıq edib. Rusiya ölkəyə yerləşdirdiyi hava qüvvələri ilə müxalifəti intensiv bombardman edərkən, İran Livandan Əfqanıstana geniş coğrafiyadan gətirdiyi muzdlularla Baas diktaturasını qorumağa çalışdı və bu siyasətləri “müqavimət oxu” olaraq təyin etmişdi. Lakin bu dövrdə də, sonradan iranlı general Behruz İsbatinin səs yazılarında aşkar olunduğu kimi, Tehran-Moskva münasibətlərində üçüncü, gizli bir mövzunun olduğu aydınlaşmağa başladı; İsrail.

2024-cü ilin dekabrında rejim süqut etməzdən əvvəl Suriyanı tərk edən son iranlı generallardan biri olan İsbati yayımladığı səs yazısında Rusiyanın İsraildən narahat olduğu hər yerdə İrana xəyanət etdiyini və bir neçə iranlı hərbi rəsminin bu hücumlar nəticəsində həyatını itirdiyini söyləyib. Həqiqətən də dərin və çoxölçülü Rusiya-İsrail münasibətləri müstəqil araşdırmaya layiqdir. Bolşevik inqilabında yəhudilərin təsirindən tutmuş rus əsilli yəhudilərin İsrailin qurulmasındakı səylərinə, İsraildə bir milyona yaxın rusdilli əhalinin sayından tutmuş Moskvadakı bir çox rus yəhudi oliqarxlarının təsirinə qədər müxtəlif dinamika bu münasibətlərin mürəkkəbliyini ortaya qoyur və bunu nəzərə almadan Rusiya-İran münasibətlərini təhlil etmək asan görünmür.

Oktyabrın 7-dən sonrakı dövrdə regional effektivliyə ciddi zərbə, İsrailin ölkə daxilində təsirli sui-qəsdlərə və hava hücumlarına məruz qalan İran administrasiyasını ən azı bir o qədər narahat edən başqa bir faktor Donald Trampın yenidən ABŞ prezidenti seçilməsi oldu. İran əleyhinə siyasətləri ilə tanınan Trampın öz yaxın komandasını qatı İsrailyönlü insanlardan seçməsi Tehranı ciddi narahat edir. Çünki son iki ildə baş verənlər İranın müdafiə cəbhəsini tamamilə zərərsizləşdirib və İsrailin hücumları nəticəsində ölkə daxilindəki hava hücumundan müdafiə sistemləri də zədələnib.

Buna görə də, dörd il əvvəlkindən fərqli olaraq, Trampın artıq İranın regional cavab təşəbbüslərindən qorxmağa əsası yoxdur. Tramp çox güman ki, İranla potensial yeni danışıqlarda 2018-ci il tələblərindən daha çoxunu masaya gətirəcək. Ola bilər ki, bu maddələrin bəzilərində regional və hərbi maddələrdən ibarət olan əvvəlki şərtlərdən fərqli olaraq, daxili siyasətlə bağlı məsələlər də yer alsın.

Çox həlledici dörd illik dövrə girdiyimiz bir vaxtda həm Rusiya, həm də İranın Trampın prezidentliyindən fərqli gözləntiləri var. Rusiya üçün bu gözləntilər Trampın əvvəlki açıqlamalarına əsasən daha müsbət və ümidverici olsa da, İran üçün vəziyyət fərqlidir. Müsbət Rusiya-ABŞ münasibətləri Rusiyanın İsraillə münasibətlərini daha yüksək səviyyəyə qaldıra bilər.

Bu vəziyyət ortaq cəbhə sayıla biləcək Qafqaz və Suriyada İranla əməkdaşlıqdan heç bir real fayda görməyən Moskvanın Tehrandan daha da uzaqlaşmasına səbəb ola bilər. Ukrayna müharibəsindən sonra Rusiyanın İran və Şimali Koreya kimi beynəlxalq sistemdə təcrid olunmuş və “şeytanlaşmış” ölkələrlə münasibətlərini dərinləşdirməsi siyasi, iqtisadi və hərbi zərurətin məhsulu idi. ABŞ-ın Rusiya ilə barışacağı təqdirdə İranla imzalanan son razılaşma Rusiya üçün yalnız qısamüddətli, interaktiv maraqlar demək olacaq. Doğrudan da, Moskvanın Qərbin sanksiyalarının təsirindən qurtulmaq üçün İran təcrübəsindən yararlanmaq və ya Kazan şəhərində “Şəhid-136” kamikadze dronlarının istehsalı kimi məsələlərdə maraqlı olduğu məlumdur.

Rusiyanın məşhur beyin mərkəzlərindən biri olan "Valday Klubu"nun Suriyadakı rejim dəyişikliyi ilə bağlı təhlili uzunmüddətli perspektivə nəzər saldıqda, “biz də fars payızına hazır olmalıyıq” deyə vurğulanır ki, bu da Rusiyadakı strategiya dairələrinin İranın gələcəyi haqqında ciddi narahatlıqlarının olduğunu göstərir.

Son razılaşmaya qayıdaraq, İranın uzun müddətdir ki, israr etdiyi "Su-34" qırıcıları kimi təkmil silah sistemlərinin ortaya çıxması və ya münasibətlərin struktur dərinləşməsi yalnız ABŞ-Rusiya münasibətlərinin daha da gərginləşdiyi bir ssenaridə mümkün olar.

Qadir, Bizimyol.info