Ramazan Qafarlı: ”Dədə Qorqud”u oxuyan azərbaycanlı özünü dərk edir

Bakı, 9 oktyabr, Tatyana İvanayeva, AZƏRTAC

Qədim epos canlı və müasirliyə yaxın insana necə təsir edir? Əsrlər öncə yazılmış kitabın hələ də qəlbləri toxunmasının və düşünməyə vadar etməsinin səbəbi nədir? AZƏRTAC-ın müxbiri professor Ramazan Qafarlı ilə söhbətində “Kitabi-Dədə Qorqud”un elmi və mədəni kontekstdə çoxqatlı strukturunu və onun müasir dövr üçün əhəmiyyətini nəzərdən keçirməyə davam edir.

- Bu gün “Dədə Qorqud” dastanı təkcə ədəbi abidə kimi deyil, həm də mədəniyyət rəmzi kimi qəbul edilir. Bu epos Azərbaycan milli kimliyinin formalaşmasında hansı rolu oynayır?

- Bizim üçün "Dədə Qorqud” qədimdən qalan kitab yadigarı deyil, milli yaddaş kodudur. Azərbaycan kimliyini dərk etmək üçün tarix dərsliklərini oxumaq kifayət deyil, həm də “Dədə Qorqud”u mütaliə etmək lazımdır. Axı o, xalqın necə düşündüyünü, necə sevdiyini, necə döyüşdüyünü, necə yaşadığını bütün orijinallığı ilə açıb göstərir.

Milli kimliyimizi formalaşdıran təməl sütunlar – ailə, torpaq sevgisi, mərdlik, qonaqpərvərlik, böyüklərə hörmət, kiçiklərə qayğı – bunların hamısı “Dədə Qorqud”un səhifələrində öz əksini tapıb. Orada oğul ata adını ucaldır, qəhrəman Vətən uğrunda canını fəda edir, ana öz xeyir-duası ilə oğluna yol göstərir. Bu dəyərlər sadəcə söz deyil, hekayələr, obrazlar və hadisələr kimi yaşayır.

“Dədə Qorqud”u oxuyan azərbaycanlı özünü dərk edir. Axı o, öz simasını, öz dilini, öz canını görür. Dastan milli kimliyin təkcə qanla deyil, həm də yaddaş və mədəniyyətlə formalaşdığını bildirir. Hər dəfə ona qayıdanda anlayırıq ki, yüz illər əvvəl biz bu torpağın sahibləri idik və bu gün də buradayıq, sabah da burada olacağıq.

Mənim üçün “Dədə Qorqud” milli kimliyimizin güzgüsüdür. Ona baxanda keçmişimizi, bu günümüzü və gələcəyimizi görürük. Bu, bizi vahid xalq kimi birləşdirən görünməz bir ipdir.

“Dədə Qorqud” dastanı Azərbaycan kimliyinin əsas mədəni sütunlarından biridir. Bu epos dil vasitəsi ilə özünüdərk, torpaq ideyası ilə vətənpərvərlik, qəhrəmanlıq və əxlaq kodeksi ilə mənəvi model, ictimai münasibətlərin təsviri ilə cəmiyyətin strukturunu formalaşdırır. Ona görə də “Dədə Qorqud” təkcə qədim ədəbi abidə deyil, həm də Azərbaycan milli kimliyinin ideya-mədəni bünövrəsidir.

- Sirr deyil ki, “Dədə Qorqud” ətrafında tez-tez onun “hansı xalqa mənsub olması” ilə bağlı mübahisələr yaranır. Bu cür “özəlləşdirmə” cəhdlərinə münasibətiniz necədir?

- “Dədə Qorqud” təkcə Azərbaycan xalqının sərvəti deyil, həm də bütün türk mədəni irsinin mühüm abidəsidir. Tarixi və mədəni baxımdan dastan Türk dünyasının ortaq folklor və qəhrəmanlıq ənənələrinin məhsulu kimi yaranıb. Ona görə də “Dədə Qorqud”u yalnız bir xalqın sərvəti kimi təqdim etmək həm tarixi, həm də elmi baxımdan düzgün deyil. Bu cür “özəlləşdirmə” cəhdləri adətən siyasi və ya mədəni istəklərlə əlaqələndirilir. Onlar eposu yalnız müasir milli kimlik prizmasından dəyərləndirir, onun çoxqatlı, multikultural və tarixi köklərinə məhəl qoymurlar. Bu yanaşma eposun ümumbəşəri və pan-mədəni dəyərlərinə məhəl qoymur, habelə onun elmi təhlilinə mane olur.

Mənim mövqeyim ondan ibarətdir ki, “Dədə Qorqud” ümumbəşəri mədəni irs kimi qəbul edilməli, eyni zamanda, onun Azərbaycan xalqının milli kimliyində, mədəni yaddaşında xüsusi rolu aydın şəkildə vurğulanmalıdır. Akademik və publisistik yanaşmalarda dastanı “özəlləşdirmək” yox, onun tarixi-mədəni kontekstini qoruyub saxlamaqla universallığını təqdim etmək vacibdir.

Bundan başqa, “Dədə Qorqud”un ümumbəşəri dəyərləri – qəhrəmanlıq, mərdlik, ailə və icma prinsipləri, etik və sosial normalar bütün türk xalqlarının ortaq mədəni irsini əks etdirir. Bu mənada dastan həm milli, həm də türk kimliyinin təməl daşlarından biridir.

- Bu gün dastan film, teatr və hətta rəqəmsal layihələrdə getdikcə daha çox təcəssüm etdirilir...

- Bu gün “Dədə Qorqud” təkcə klassik mətnə deyil, həm də canlı irsə çevrilib, müasir mədəniyyət və populyar media vasitəsilə daha geniş auditoriyaya çatıb. Film, teatr və rəqəmsal layihələr eposun yeni tamaşaçılara çatdırılmasını təmin edir.

Kino adaptasiyaları eposun süjetini vizuallaşdırır, personajları və dramatik hadisələri tamaşaçılara emosional cəhətdən daha əlçatan edir. Kino vasitəsilə həm yerli, həm də beynəlxalq tamaşaçılar əsərin epik ruhu, qəhrəmanlıq motivləri, mədəni kodları ilə tanış olurlar. Bununla belə, ekran variantları istər-istəməz süjeti sadələşdirir və dramatik dəyişikliklər gətirir. Yüksəkkeyfiyyətli ekranlaşdırmalarda bu risk tarixi və mədəni şərhlər, akademik məsləhətləşmələr və ssenari redaktəsi ilə kompensasiya edilir.

Teatr eposun dramatik potensialını üzə çıxarır. Şücaət, cəsarət, ailə dəyərləri, qəhrəmanların qərar vermə anları səhnə vasitəsilə çatdırılır. Teatr həm də tamaşaçılarla fəal iştirak və emosional əlaqə üçün ideal platformadır. Burada məqsəd təkcə mətni təqdim etmək deyil, həm də mədəni-mənəvi dəyərləri canlandırmaqdır.

Rəqəmsal texnologiyalar eposu interaktiv formada təqdim etməyə imkan verir: virtual oyunlar, interaktiv təlim modulları, animasiyalar, multimedia layihələri “Dədə Qorqud”un süjetini, motivlərini, obrazlarını müasir oxucular üçün daha əlçatan və cəlbedici edir. Bu yanaşma təhsil və mədəni irsin qorunması baxımından yeni imkanlar yaradır.

Eposun populyarlaşdırılması onun mədəni əhəmiyyətini qorumaqla daha geniş auditoriyaya çatdırmağa imkan verir. Bununla belə, bu, risksiz deyil: vizual və dramatik adaptasiyalar bəzən mətnin dərin semiotik, mifoloji və arxetipik təbəqələrini sadələşdirir və ya dəyişdirir. Ona görə də hər bir layihədə orijinalın ruhunu qorumaq, tarixi-mədəni konteksti izah etmək vacibdir.

Müasir media və rəqəmsal texnologiyalar “Dədə Qorqud”u təkcə klassik irs deyil, həm də müasir mədəniyyətin canlı, dinamik elementi kimi təqdim edir. Kino, teatr və rəqəmsal layihələr vasitəsilə dastan öz aktuallığını qoruyub saxlayır, həmçinin yerli və beynəlxalq auditoriyaya müraciət edir, milli kimliyin və mədəni dəyərlərin təbliğində mühüm rol oynayır.

Rəqəmsal texnologiyaların dastanı interaktiv və çoxqatlı təcrübəyə çevirdiyini xüsusi vurğulayıram. Virtual oyunlar və interaktiv təlim modulları sayəsində istifadəçilər yalnız süjeti oxuyub izləməklə kifayətlənmir, həm də personajlar üçün qərarlar qəbul edə və hadisələrin gedişatına təsir göstərə bilirlər. Bu, onlara zamanın və süjetin qeyri-xəttiliyini daha yaxşı başa düşməyə, hadisələr arasındakı ziddiyyətləri hiss etməyə, eposda əks olunan qəhrəmanlıq, mənəviyyat və ictimai nizam dəyərlərini daha dərindən qavramağa kömək edir.

Animasiya və multimedia layihələri eposun mürəkkəb təsvirlərini araşdırmaq üçün vizual və audio alətlərdən istifadə edir. Bu yanaşma klassik mətnin kinematik və dramatik potensialını ortaya qoyur, vizual simvolların və semiotik kodların qavranılmasını asanlaşdırır. Rəqəmsal platformalar interaktiv annotasiyalar, xarakter profilləri və hekayə xəritələri yaratmağa imkan verir, təhsil və irsin qorunması baxımından yeni imkanlar yaradır.

- Auditoriya nə qədər geniş olsa, sadələşdirmə riski bir o qədər çox olar. Mətnin məktəb proqramlarında, kütləvi mədəniyyətdə populyarlaşdırılması onun təhrif edilməsi riski doğururmu?

“Dədə Qorqud” kimi çoxqatlı, mürəkkəb və arxaik mətnlərin daha geniş auditoriyaya çatdırılması həm faydalıdır, həm də risklərlə doludur. Məktəb proqramları, populyar mədəniyyət və sosial media vasitəsilə populyarlaşma eposu gənc nəsil və daha geniş oxucu kütləsi üçün əlçatan edir, milli mədəniyyəti və folklor dəyərlərini təbliğ edir. Bununla belə, iki əsas təhlükə var.

Birincisi, sadələşdirmə riskidir. Mürəkkəb süjet xətləri, arxaik lüğət, mifoloji və arxetipik təbəqələr çox vaxt sadələşdirilmiş formada təqdim olunur. Qısa videolar, memolar, dərsliklərdəki qısa abzaslar və populyar təkrar anlatma formatları dastanın dərin mənalarını və mədəni kontekstini həmişə tam şəkildə çatdıra bilmir. Bu, mətni çoxqatlı semantik strukturundan məhrum edərək oxucuda müasir və səthi qavrayışa səbəb ola bilər.

İkincisi, kontekstin itirilməsidir. Məktəb proqramlarında və populyar mədəniyyətdə təqdim olunan materiallar bəzən tarixi, sosial və mifoloji kontekstdən ayrılır. Belə olan halda, dastanın qəhrəmanlıq prinsipləri, ailə və icma dəyərləri, etik və sosial mesajlar, semiotik və arxetipik təbəqələri oxucuya tam çatdırılmaya bilər.

Bu riskləri azaltmaq üçün aşağıdakıları etmək vacibdir:

- Epik şeirlərin mürəkkəb təbəqələrinin başa düşülməsi üçün annotasiyalar, şərhlər və vizual təhlilləri tədris proqramlarına daxil edin.

- Kütləvi mədəniyyət layihələri (film, teatr, oyunlar) yaradarkən akademik tövsiyələri və redaktor düzəlişlərini nəzərə alın.

- Rəqəmsal layihələrdə oxucuların nəinki əylənməsini, həm də maariflənməsini təmin etmək üçün interaktiv təhlil və vizuallaşdırmadan istifadə edin.

- Yalnız süjetin və təsvirin vizual təqdimatını müasirləşdirərək mətnin əsas mədəni və mifoloji kodlarını qoruyun.

Son nəticədə eposun daha geniş auditoriyaya çatdırılması potensialı böyükdür, lakin mətnin təhrif olunmasının qarşısını almaq üçün metodoloji və konseptual yanaşmalar lazımdır. Məktəb proqramlarından, kütləvi mədəniyyətdən, rəqəmsal platformalardan diqqətlə və elmi şəkildə istifadə edilərsə, dastan dərin mənaları qorunmaqla əlçatan edilə bilər.

- Eposun bir çox süjeti əsrlər keçməsinə baxmayaraq, təəccüblü dərəcədə aktual görünür. “Dədə Qorqud”dan hansı obrazları və ya ideyaları müasir cəmiyyət üçün xüsusilə vacib hesab edirsiniz?

- “Dədə Qorqud”un diqqətəlayiq cəhətlərindən biri də ondan ibarətdir ki, o, əsrlər əvvəl qələmə alınsa da, dastanın bir çox süjet və ideyaları bu gün də aktuallığını qoruyub saxlayır. Bu, eposun universallığı, insan və cəmiyyət haqqında fundamental həqiqətlərin ifadəsi ilə izah olunur.

Birincisi, Vətən və doğma diyar ideyası. Eposun mərkəzində torpağa məhəbbət dayanır. Fərdi “döyüşlərdə” qəhrəmanların əsas missiyası torpaqları müdafiə etmək, Vətəni yadellilərdən qorumaqdır. Son onilliklərin tarixi hadisələri fonunda bu ideya azərbaycanlıların milli şüurunda hələ də mərkəzi yer tutur.

İkincisi, ev, ocaq, ailə dəyərləri. Ata-oğul münasibəti, ana xeyir-duası və öyüd-nəsihəti, ailə birliyi dastanın istiqamətləndirici mövzularını təşkil edir. Bu gün də ailə cəmiyyətin bünövrəsi olaraq qalır və bu dəyərlərin qorunub saxlanması sosial sabitlik və milli kimliyin davamlılığı üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Üçüncüsü, qadınların rolu və qadın personajlarının bərabərliyi. Eposda qadın passiv müşahidəçi deyil – o, ailənin dayağı, bəzən qəhrəmanın məsləhətçisi, bəzi hallarda isə müdrik məsləhətçisidir. Qadının sosial, mədəni və mənəvi rolları ilə bağlı müasir müzakirələr fonunda bu obrazlar xüsusi aktuallığa malikdir.

Dördüncüsü, əxlaq kodeksi və sosial ədalət prinsipi. Dostluğa sədaqət, yoldaşlara hörmət, qonaqpərvərlik, cəsarət və ədalət hər “döyüşdə” təkrarlanan dəyərlərdir. Bu mənəvi sütunlar xüsusilə müasir cəmiyyətdə çatışmır. Qloballaşma şəraitində onların birləşdirici dəyərlər kimi əhəmiyyəti daha da böyükdür.

Beşincisi, Dədə Qorqud obrazı dövrün müdrikliyini, fəlsəfəsini ifadə edir. Dədə Qorqud təkcə dastançı deyil, həm də zamanın səsi, xalqın yaddaşı, müdrik məsləhətçisidir. Müasir dünyada ictimai liderlərdən, ziyalılardan da müdriklik, uzaqgörənlik gözlənilir. Ona görə də Dədə Qorqud obrazını müasir ziyalı liderin qədim prototipi kimi görmək olar.

Altıncısı, qəhrəmanlıq və fədakarlıq. Basatın Təpəgöz üzərində qələbəsi kimi əhvalatlar şərə qarşı mübarizəni, ədalətin bərpasını simvolizə edir. Müasir cəmiyyətdə ədalətsizliyə qarşı durmaq və ədaləti müdafiə etmək hər bir fərdin vəzifəsi olaraq qalır.

Xülasə, demək olar ki, “Dədə Qorqud”un boyları və obrazları təkcə tarixin bir parçası deyil, həm də çağdaş mənəvi kodların ifadəsidir. Onlar Vətən sevgisinin, ailə birliyinin, ədalətin, mərdliyin, müdrikliyin, qadının rolunun keçmişdən gələcəyə uzanan milli yol xəritəmizin əsas istiqamətləri olduğunu nümayiş etdirir.