Rusiya neftindən imtina… RAKURS

Çin və Hindistandan sonra digər alıcılar da Moskva ilə ticarəti aşağı salıblar

Rusiyanın yanacaq ixracı ABŞ-ın sanksiyaları səbəbindən sürətlə azalır. Bu, Ukraynadakı müharibəyə necə təsir edəcək? Çin, Hindistan və Türkiyədəki alıcılar alışlarını azaltmaqla Rusiya neftinin tədarükü bir ilin ən aşağı səviyyəsinə düşüb. Rusiya hər gün milyonlarla dollar itirir. Bu, Rusiyanın Ukraynaya qarşı müharibəsinə necə təsir edə bilər?

Sanksiyalar həqiqətən işə yaramağa başlayır. ABŞ-ın yeni sanksiyalarından sonra əsas Asiya müştəriləri satın almaqdan imtina etməklə Rusiyanın dəniz yolu ilə neft daşımaları kəskin şəkildə azalıb. Bloomberg-in məlumatına görə, Rusiyanın dəniz neft daşımaları gündə 190 min barel azalıb ki, bu da ilin əvvəlindən bəri ən böyük azalmadır. Bu, ABŞ-ın əsas ixracatçıları Rosneft və Lukoil-a qarşı sanksiyalarının birbaşa nəticəsidir. Ekspertlər qeyd edirlər ki, "sanksiyalar həqiqətən də təsir etməyə başlayır. Hətta Moskvanın adi həll yolları da artıq işləmir".

Bu arada, Ukrayna prezidentinin sanksiyalar siyasəti üzrə komissarı Vladislav Vlasyuk da Rusiyadan neft alışının azaldığını qeyd edib və bunun başlanğıc olduğunu proqnozlaşdırıb. "Mənbələrimiz artıq Rusiya neftinin Hindistan və Çinə gələcək daşınmalarına dair müqavilələrin sayının təxminən 20% azaldığını bildirir. Eyni zamanda, xatırlayırıq ki, ABŞ-ın sanksiyaları noyabrın 20-dək qüvvəyə minməyəcək. Yəni, onlar hələ qüvvəyə minməyib və biz artıq ilk nəticələri görürük", - o deyib.
Əvvəllər bütün Rusiya neftinin 95%-dən çoxunu qəbul edən Çin, Hindistan və Türkiyədəki neftayırma zavodları satınalmaları dayandırıb və alternativ təchizatçılar axtarır. Bəzi yüklər ümumiyyətlə boşaldılmır, dənizdə 380 milyon bareldən çox neft yığılıb, indi ehtiyac yoxdur. Bloomberg bildirir ki, Rusiya bütün barellərin üçdə birindən çoxunu sözün əsl mənasında "heç yerə" yükləyir. Tankerlər həftələrlə ləngiyir, kiminsə məhsulu endirimlə almasını gözləyirlər. Çin Rusiya neftinin idxalını demək olar ki, yarıya endirib.

Dünyanın ən böyük alıcısı olan Çin artıq sahillərinə gedən bəzi yükləri ləğv edərək, idxalı 45% azaldıb. Rystad Energy AS konsaltinq şirkəti hesab edir ki, Çindəki alıcıların qərarından sonra gündə təxminən 400 000 barel və ya Çinin Rusiyadan ümumi neft idxalının 45%-ə qədəri Çin neftayırma zavodlarına çatmayıb.
Treyderlərin sözlərinə görə, Sinopec və PetroChina Co kimi Çin dövlət neft emalı zavodları ABŞ-ın keçən ay Rosneft və Lukoil-a qarşı sanksiyalarından sonra bəzi Rusiya neft yüklərini ləğv edib. Kiçik özəl neft emalı zavodları da bu yaxınlarda Böyük Britaniya və Aİ-nin sanksiya siyahısına salınmış Shandong Yulong Petrochemical Co.-nun çəkdiyi cəzaya bənzər cəzadan qorxaraq Rusiya neft yüklərindən çəkinir. Hindistan Rusiya neftini Yaxın Şərq və Amerika xam nefti ilə əvəz edir.

Əvvəllər xam neftinin 34%-ni alan Hindistan da Rusiya neftinin alışını dayandırır. Verilən məlumata görə, Hindistanın ən böyük idxalçısı “Reliance Industries Ltd” şirkəti ABŞ-ın əsas təchizatçısı Rosneft-ə tətbiq etdiyi sanksiyalardan sonra keçən ay Moskva ilə neft ticarətini dayandırıb və Yaxın Şərqdən (BƏƏ, Qətər, İraq) və Amerikadan (Braziliya və ABŞ) ən azı 12 milyon barrel spot xam neft alıb. Hindistan şirkəti Moskvaya qarşı sanksiyalara əməl edəcəyini bəyan edib.

Bloomberg-in məlumatına görə, 2025-ci ilin oktyabr ayına olan məlumata görə, Hindistanın Rusiya neftinin ən böyük idxalçısı olan Industries Ltd. Rosneft ilə uzunmüddətli müqavilə əsasında xam neft alır. ABŞ prezidenti Donald Tramp artıq Rusiyadan neft idxalını azaltdığına görə Hindistana tarifləri azaltmağa söz verib. "Hazırda Rusiya neftinə görə Hindistan üçün tariflər çox yüksəkdir və o, Rusiya neftinin idxalını dayandırıb. Onlar (Rusiyadan neft tədarükü – red.) əhəmiyyətli dərəcədə azaldılıb. Ona görə də biz tarifləri azaldacağıq", - Ağ Ev rəhbəri qeyd edib.

Xatırladaq ki, avqust ayında ABŞ Hindistanın Rusiya neftini almasına görə ona 25% cəza rüsumları tətbiq edib. Bundan əvvəl Tramp Hindistan idxalının geniş çeşidinə 25% rüsum tətbiq etdiyini açıqlamışdı.

Türkiyə Qazaxıstandan idxalı artırır

Türkiyə də Rusiya neftinin alışını azaldır və aktiv olaraq alternativ tədarük mənbələri axtarır. Əsas səbəb ABŞ-ın sanksiyalarıdır. Onlar türk şirkətləri üçün ikinci dərəcəli sanksiyalar riskini artırır, sığorta və ticarətin maliyyələşdirilməsini çətinləşdirir. Türkiyə artıq Qazaxıstan, xüsusən də keyfiyyət baxımından Rusiyanın Urals neftinə bənzəyən KEBCO markalı neftinin idxalını artırır. Rusiyadan yan keçməklə Bakı-Tbilisi-Ceyhan (BTC) boru kəməri ilə ixracın artırılması yolları da müzakirə olunur. Türkiyə neft emalı zavodları da Səudiyyə Ərəbistanı və İraq da daxil olmaqla, Yaxın Şərq xam neftinin alışını artırır.

Bundan əlavə, Türkiyə Rusiyadan idxalın azalmasının qarşısını almaq üçün Liviyada yeni neft və qaz kəşfiyyatı müqavilələri də daxil olmaqla əməkdaşlığı genişləndirməkdə maraqlı olduğunu bəyan edib. Yeni xam neft mənbələri kimi İraq, Anqola və Braziliyanın da adı çəkilir. Türkiyənin ən böyük neft emalı zavodları (STAR və Tüpraş) qeyri-rus xam neft paylarını artırır və Tüpraş hətta Avropaya yanacaq ixrac etmək imkanını qorumaq üçün öz neft emalı zavodlarından birində Rusiya neftinin emalını tamamilə dayandırmağı planlaşdırır.

Moskva milyardlarla pul itirir

İxracın azalması artıq Rusiya büdcəsinə təsir edir: dəniz yolu ilə daşınmalardan əldə olunan gəlir cəmi bir həftə ərzində 27% azalaraq 1,15 milyard dollara düşüb. Bu, avqust ayından bəri ən aşağı səviyyədir. Rusiyanın Urals xam neftinin orta qiyməti G7-nin qiymət tavanından və qlobal orta qiymətin təxminən yarısından aşağı, yəni bir barel üçün 51 dollara düşüb. Neftin büdcənin əsasını təşkil etdiyi ölkə üçün bu, fəlakətdir. Gündəlik tankerlərin dayanması və hər qiymət enişi birbaşa infrastruktur və səhiyyəyə deyil, Ukraynaya qarşı müharibəyə xərclənən milyonlarla dollara başa gəlir.

Sonra nə var?

Ekspertlərin də qeyd etdikləri kimi, Rusiya neftinin ixracının gələcəyi ABŞ-ın sanksiyalardan yayınmağı nə dərəcədə qətiyyətlə dayandırmasından asılıdır. Təzyiq davam edərsə, Moskva elə bir vəziyyətə düşəcək ki, nefti satmağa və saxlamağa heç bir yeri olmayacaq. Rusiya faktiki olaraq öz neftində boğulur. Amma onun üçün ən pisi, neft satıla bilmirsə və onu saxlamaq üçün heç bir yer yoxdursa, quyularının gübrələnməsidir. Ukrayna neftayırma zavodlarını dağıdıb, anbarlar da yoxdur. Onların bir çoxu üçün quyuların gübrələnməsi geri dönməz olacaq, çünki onlar demək olar ki, tamamilə tükənmiş vəziyyətdədir. Bu sanksiyaların təsiri bir ay və ya ay yarım sonra qiymətləndiriləcək. O zaman Rusiya neftinin Hindistan və Çinə tədarük edilən barel həcminin nə qədər azalacağı, eləcə də ixrac gəlirlərinin nə qədər azalacağı bəlli olacaq.

Ukrayna prezidenti Vladimir Zelenski bəyan edib ki, bu yaxınlarda tətbiq olunan sanksiyalardan Rusiyaya dəyən ziyan ildə ən azı 50 milyard dollar olacaq. "Biz artıq neft şirkətlərinə tətbiq edilən məhdudiyyətlərdən Rusiyaya əhəmiyyətli zərəri qeydə alırıq və hesab edirik ki, Moskvaya prinsipial və ardıcıl təzyiqlər davam edərsə, onların təkcə bu yaxınlarda tətbiq edilmiş məhdudiyyətlərdən itkiləri ildə ən azı 50 milyard dollar təşkil edəcək".

Rusiyanın müharibə aparmaq qabiliyyətinə təsir

İlk növbədə neft sektorunu hədəf alan yeni sanksiyalardan Rusiyaya ildə 50 milyard dollar potensial zərər Kremlin hərbi maşınının maliyyələşdirilməsinə birbaşa təsir edəcək. Rusiya büdcəsinin əsasını təşkil edən neft gəlirlərinin azalması valyuta gəlirlərinin azalmasına və nəticədə Rusiyanın hərbi istehsalın yüksək templərini saxlamaq və silahlar üçün idxal komponentləri almaq imkanlarının zəifləməsinə gətirib çıxaracaq. Maliyyə resurslarının azalması ordunun təminatını, müqaviləli əsgərlərə ödənişləri, uzunmüddətli hərbi layihələrə investisiyaları çətinləşdirəcək. Təsiri dərhal olmasa da, ardıcıl və prinsipial sanksiya təzyiqi Rusiyanın Ukraynaya qarşı uzunmüddətli müharibə aparmaq qabiliyyətinin asılı olduğu iqtisadi bazanı tədricən tükəndirəcək.

Neftə tələbatın pik həddi

Beynəlxalq Enerji Agentliyinin (BEA) illik “World Energy Outlook” hesabatında 2030-cu ilədək neftə tələbatın pik həddi 102 milyon barel/gün olacaq. Bu meyar ölkələr elan etdikləri planlara uyğun olaraq iqlim siyasətini həyata keçirdikdə və yeni iddialı iqlim hədəfləri təyin etdikdə reallaşan “elan edilmiş ssenari”yə daxil edilir. Qeyd edək ki, hesabatda reallığa uyğun olmayan bu ssenari əsas kimi təqdim olunur.

Bu ssenariyə əsasən, 2030-cu ildən sonra neftə tələbat qismən də elektromobillərin yayılması ilə əlaqədar azalmağa başlayacaq: onların sayı 2035-ci ilə qədər 840 milyona çatacaq (hazırda 60 milyon civarında). BEA-nın hesablamalarına görə, elektrik avtomobilləri, ilk növbədə, Asiya və Avropada neft istehlakını getdikcə “yerindən çıxaracaq”. Onların ümumi yeni avtomobil satışlarında payı 2035-ci ilə qədər indiki 25%-dən 50%-ə yüksələcək.

BEA həmçinin bir çox inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrin iqlim öhdəliklərinə məhəl qoymamağa davam etdiyi və bərpa olunan enerjinin qəbulu sürətinin artmadığı konservativ ssenarini nəzərdən keçirir. Bu ssenaridə 2030-cu ildən sonra neft istehlakı, o cümlədən aviasiya və neft-kimya hesabına artmağa davam edəcək. Təkcə 2050-ci ildə tələbat sutkada 113 milyon barel (2024-cü ildəkindən 13% çox) pik həddə çatacaq.

Qeyd edək ki, agentlik əvvəllər öz hesabatlarında bu ssenarini nəzərə almayıb. Onun daxil edilməsi, bir tərəfdən, getdikcə daha çox ölkənin təvazökar iqlim hədəflərini elan etməsi, digər tərəfdən isə ABŞ prezidenti Donald Trampın BEA-nı “qeyri-real” proqnozlarına görə açıq şəkildə tənqid edən və təşkilata maliyyəni kəsməklə hədələməsi ilə bağlı ola bilər.

Hesabata görə, istənilən ssenaridə təbii qaza tələbat 2030-cu illərdə artmağa davam edəcək. Bununla belə, BEA-nın hesablamalarına görə, Rusiya sanksiyalara görə Avropaya boru kəməri ilə nəql olunan qazın itkisini başqa istiqamətlərdən qaz ixrac etməklə tam kompensasiya edə bilməyəcək. Asiya ölkələrinə ixracın artmasına baxmayaraq, Rusiyanın ümumi qaz tədarükü 2035-ci ilə qədər azalacaq. Bu, aşağı qiymətlərlə birlikdə Rusiyanın qaz gəlirlərinə təsir edəcək: 2010-cu illərdə hər il orta hesabla 120 milyard dollar olduğu halda, bu rəqəm 2030-cu illərdə 28 milyard dollara düşə bilər.

V.VƏLİYEV