Şəkil və şantaj

Rəqəmsal əsrin ən böyük paradokslarından biri budur: insan özünü texnologiyanın verdiyi sərhədsiz azadlıqda daha rahat hiss etdiyini düşündükcə, əslində daha çox izlənilir, nəzarət olunur və asılı hala gətirilir. Sosial şəbəkələrdə paylaşılan bir şəkil, dostlarla çəkilən məsum bir kadr, hətta heç kimlə bölüşülməyən şəxsi foto belə, müəyyən anda şantaj silahına çevrilə bilir.

Fotoşəkillə şantaj yalnız cinayət deyil, həm də insanın ən fundamental hüququ şəxsi həyatın toxunulmazlığına hücumdur. Qurban yalnız hüquqi təzyiq altında qalmır, həm də psixoloji və sosial məhv prosesinə sürüklənir. Bu cür hallarda utanc, qorxu və damğalanma hissi çox vaxt hüquqi mexanizmlərə müraciət etməyə mane olur. Beləliklə, şantajçı bir şəkillə qurbanın həyatını idarə etmək gücünə sahib olur. Əslində məsələ təkcə bir şəxsin həyatına yönəlmiş hücum deyil; bu, cəmiyyətin bütöv məxfilik mədəniyyətinə, təhlükəsizlik hissinə və sosial etimadına vurulan zərbədir. Rəqəmsal aləmin qaranlıq tərəfi bizə göstərir ki, texnologiyanın inkişafı ilə paralel olaraq hüquqi, sosial və psixoloji müdafiə mexanizmlərinin də inkişafına təcili ehtiyac var.

Fotoşəkillə şantaj məsələsini hüquqi baxımdan təhlil etdikdə aydın olur ki, bu, sadəcə şəxsi zəmində yaşanan bir qarşıdurma deyil, dövlətin hüquqi sisteminə, vətəndaşların təhlükəsizlik hissinə və ictimai nizamın qorunmasına toxunan çox ciddi bir problemdir. Hüquq burada yalnız formal qaydalar toplusu deyil, həm də insan ləyaqətinin, məxfilik mədəniyyətinin və sosial etimadın qoruyucusu rolunu oynayır.
Hüquq nəzəriyyəsində şəxsi həyatın toxunulmazlığı çox vaxt “insanın görünməz sərhədi” adlandırılır. Bu sərhəd hər kəsin daxilində mövcuddur və digərləri üçün keçilməz sayılmalıdır. Fotoşəkil isə məhz bu sərhədləri ən həssas şəkildə pozan vasitəyə çevrilir. Bir insanın portreti, bədəni, baxışları, hətta məhrəm anı belə yalnız ona aiddir; o şəkil üzərində sahiblik hüququndan kənarda heç kimin hökmranlıq haqqı yoxdur.

Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası bu prinsipi açıq şəkildə təsbit edir. 32-ci maddədə deyilir ki, hər kəsin şəxsi və ailə həyatının sirrini qorumaq hüququ vardır. Bu müddəa sadəcə formal bir bənd deyil, hüquqi sistemin ən dərin sütunlarından biridir. Fotoşəkillə şantaj isə həmin sütunu sarsıdır: şəxsin razılığı olmadan onun foto və ya videolarının əldə edilməsi və ya yayılma təhlükəsi məhz bu toxunulmazlığın pozulmasıdır.

Şantaj klassik mənada hədə-qorxu ilə tələb etmə kimi izah olunur. Cinayət Məcəlləsinin 182-ci maddəsi bu əməli açıq şəkildə cinayət hesab edir. Ancaq fotoşəkillə şantaj burada xüsusi həssaslıq qazanır, çünki təhdid yalnız əmlak və ya maddi qazanc məqsədilə edilmir. Bəzən məqsəd qurbanı susdurmaq, onu davranışa məcbur etmək, ictimai aləmdə nüfuzunu sarsıtmaq və ya şəxsi münasibətlər üzərində hakimiyyət qurmaq olur. Bu, hüquqi dildə “məcburiyyət vasitəsi ilə şəxsin iradəsinin qırılması” adlanır.
Bundan başqa, Cinayət Məcəlləsinin 156-cı maddəsi – şəxsi və ailə sirrinin yayılması – bir insanın şəkillərinin icazəsiz istifadəsini qadağan edir. Burada vacib məqam odur ki, fotoşəkillə şantaj zamanı çox vaxt həmin şəkillər hələ yayılmamış olur; sadəcə yayılmaqla hədələnir. Hüquqi baxımdan bu da artıq cinayət tərkibi yaradır. Yəni hüquq yalnız faktiki zərəri deyil, potensial təhlükəni də cinayət sayır.

Əlavə olaraq, kiber cinayətlər bölməsində də bu mövzuya toxunulur. İnformasiya texnologiyalarının köməyi ilə şəxsi məlumatların, o cümlədən fotoşəkillərin oğurlanması və istifadə olunması artıq ayrıca cinayət kateqoriyasıdır. Bu, göstərir ki, dövlət hüquq sistemi rəqəmsal mühitdə məxfilik pozuntusunu ənənəvi cinayətlərlə eyni səviyyədə təhlükəli hesab edir.

Fotoşəkillə şantaj yalnız milli hüquqla məhdudlaşmır, çünki rəqəmsal aləmin sərhədi yoxdur. İnternetdə yayılan bir foto bir neçə saniyə ərzində dünyanın istənilən nöqtəsinə çata bilər. Bu səbəbdən beynəlxalq hüquq normaları da məsələyə geniş yanaşır.

BMT-nin İnsan Hüquqları Bəyannaməsinin 12-ci maddəsi açıq şəkildə bildirir: heç kəsin şəxsi həyatına, ailəsinə, yazışmalarına və şərəf-nüfuzuna əsassız müdaxilə edilə bilməz. Fotoşəkillə şantaj isə bütün bu prinsiplərə birbaşa ziddir.
Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasının 8-ci maddəsi də şəxsi həyata hörmət hüququnu təmin edir. Bu maddə təkcə dövlətin müdaxiləsinə qarşı deyil, həm də dövlətin öz vətəndaşlarını digər şəxslərin müdaxiləsindən qoruma borcunu təsbit edir. Yəni dövlət yalnız özü vətəndaşın məxfilik hüququna hörmət etməklə kifayətlənməməlidir, həm də vətəndaş-vətəndaş münasibətlərində baş verən pozuntuların qarşısını almaq üçün effektiv qanuni mexanizmlər yaratmalıdır.

Xüsusilə İstanbul Konvensiyası (Avropa Şurasının qadınlara qarşı zorakılıq və məişət zorakılığı ilə mübarizə haqqında sənədi) rəqəmsal şantajı gender əsaslı zorakılığın yeni forması kimi tanıyır. Burada diqqət çəkilir ki, qadınların şəkillərinin yayılmaqla hədələnməsi onların ictimai mövqeyini zəiflətmək, susdurmaq və şəxsi həyat üzərində nəzarət qurmaq məqsədi daşıyır. Bu isə yalnız fərdi məxfilik pozuntusu deyil, həm də insan haqlarının sistematik şəkildə pozulmasıdır.

Fotoşəkillə şantaj hadisəsi fərdin həyatını dağıtdığı qədər, cəmiyyətin dəyərlərini, münasibətlərini və kollektiv etimadını da zədələyir. Bu halı yalnız şəxsi faciə kimi görmək yanlışdır, çünki hər belə hadisə əslində ictimai münasibətlərin köklərinə toxunur. Ən ağrılı məqamlardan biri budur: qurban çox vaxt ikiqat zərbə alır. Bir tərəfdən şantajçının təhdidi, digər tərəfdən isə cəmiyyətin sərt qınağı. Şəkillərin yayılma ehtimalı qurban üçün sadəcə şəxsi sirrin açılması deyil, həm də ictimai damğalanma deməkdir. Təəssüf ki, cəmiyyət çox zaman qurbanı müdafiə etmək əvəzinə, onu günahlandırmağa meyllidir. “Niyə belə şəkil çəkdirmisən?”, “Niyə güvənmisən?” kimi suallar zorakılığı törədənə deyil, məhz zərərçəkənə ünvanlanır. Bu yanaşma problemi daha da dərinləşdirir, çünki qurban hüquq-mühafizə orqanlarına müraciət etməkdən çəkinir. Sükut mədəniyyəti burada şantajçının ən böyük müttəfiqinə çevrilir.

Araşdırmalar göstərir ki, fotoşəkillə şantaj hadisələrinin əksəriyyətində qadınlar hədəfə çevrilir. Bunun səbəbi təkcə qadınların daha çox sosial mediada aktiv olması deyil, həm də patriarxal dəyərlərin cəmiyyətin şüuruna hakim olmasıdır. Qadının cinsi kimliyi üzərindən qurulan “namus” və “şərəf” anlayışı, onun üzərindəki ictimai təzyiqi daha da artırır. Məsələn, bir kişinin şəxsi fotoşəkili yayıldıqda çox zaman məsələ sadəcə lağlağı mövzusuna çevrilir, lakin qadının fotosu ictimai linçə, ailədaxili böhrana, hətta bəzən zorakı cinayətlərə səbəb olur. Bu isə göstərir ki, fotoşəkillə şantaj sadəcə fərdi zorakılıq forması deyil, həm də gender əsaslı sosial ədalətsizliyin təzahürüdür.

Fotoşəkillə şantaj təkcə ictimai müstəvidə deyil, ailə daxilində də böyük fəsadlara yol açır. Qurban çox vaxt ailəsinə açıq danışmaqdan çəkinir, çünki əksinə dəstəklənmək yerinə, daha sərt qınaqla üzləşəcəyini bilir. Beləliklə, ailə də bir növ şantajçının təzyiqini gücləndirən tərəfə çevrilir. Cəmiyyətin “qadın hər zaman özünü qorumalıdır” stereotipi bu hallarda açıq şəkildə özünü göstərir. Halbuki əsas məsələ qurbanın davranışı deyil, zorakılıq törədən şəxsin cinayətkar niyyəti olmalıdır. Sosial qınaq məhz burada ədaləti təhrif edir: təqsirkar qurban yox, şantajçıdır, lakin cəmiyyətin gözündə çox vaxt əksinə olur.
Fotoşəkillə şantaj hadisələrinin çoxalması insanların ümumi etimad mühitini zəiflədir. Dostluq, münasibət, ailə, hətta iş yoldaşlığı münasibətlərində belə, insanlar bir-birinə daha az güvənməyə başlayır. “Görəsən bu şəkil sabah mənim əleyhimə istifadə olunmazmı?” qorxusu sosial münasibətlərin təməlini zədələyir. Bu isə yalnız fərdi narahatlıq deyil, bütöv cəmiyyətin sosial toxumasının zədələnməsi deməkdir.

Fotoşəkillə şantajın təsiri yalnız hüquqi və sosial müstəvidə qalmır; onun ən dərindən və qalıcı təsiri psixoloji səviyyədə hiss olunur. Qurbanın beyninə və ruhuna sanki görünməz bir zəncir keçir. Bu zəncir hər an onun hərəkətlərini, qərarlarını, hətta düşüncələrini idarə edir.
Qurbanın yaşadığı ilkin duyğu qorqudur. Qorxu sadəcə şantajçının təhdidi ilə bağlı deyil; o, həm də nəticələrin nə olacağını proqnozlaşdırmaq çətinliyi ilə bağlıdır. “Əgər şəkil yayılarsa, işim, ailəm, dostlarım mənə necə baxacaq?” – bu sual qurbanın gündəlik həyatını zəhərləyir. Qorxu onun psixoloji sərhədlərini daraldır, insanın qərarvermə qabiliyyətini zəiflədir və onu sosial təcridə sürükləyir.

Psixoloqlar qeyd edirlər ki, fotoşəkillə şantaj qurbanın özünü günahkar hiss etməsinə səbəb olur. “Mən bunu etmişəm, buna görə də mən günahkaram” düşüncəsi travmanın ən təhlükəli komponentidir. Bu hiss qadının və ya kişinin özünü cəmiyyət qarşısında alçaldılmış, hətta təhlükəli vəziyyətdə görməsinə gətirib çıxarır. Utanc və qorxu bəzən bir-birini gücləndirir: qurban susur, vəziyyəti gizlədir, və beləliklə, psixoloji yük daha da artır. Bu, uzunmüddətli depressiya, təşviş pozuntusu, yuxusuzluq və hətta intihar düşüncələrinə qədər gedən nəticələr doğura bilər.

Psixoloji baxımdan ən dağıdıcı təsirlərdən biri özünü təcrid etmədir. Qurbanın sosial əlaqələri daralır; dostları ilə ünsiyyəti azalır, ailəsindən uzaqlaşır və hətta gündəlik iş fəaliyyətində çətinliklər yaşayır. Bu, yalnız fərdi psixoloji sarsıntı deyil, həm də cəmiyyətin etimad mühitinə vurulan dolayısı zərbədir. İnsanlar bir-birinə daha az güvənir, sosial münasibətlər zəifləyir.
Rəqəmsal nəsil üçün fotoşəkillə şantaj xüsusi təhlükə daşıyır. Uşaqlar və gənclər hələ emosional olaraq kifayət qədər möhkəm deyillər və sosial qınaqla başa çıxmaqda çətinlik çəkirlər. Belə hallarda qurbanın psixoloji zədəsi həm dərhal, həm də uzun müddət özünü göstərir – təhsil nəticələri düşə bilər, sosial fobiyalar inkişaf edə bilər və gələcəkdə yaxın münasibətlərdə etibar problemləri yaranır.

Fotoşəkillə şantaj problemi yalnız qanunların mövcudluğu ilə həll edilə bilməz. Hüquqi çərçivələr vacibdir, amma sosial və psixoloji mühit də eyni dərəcədə önəmlidir. Qurbanların qorunması üçün ilk növbədə hüquqi mexanizmlərin gücləndirilməsi və onların səmərəli işləməsi təmin edilməlidir. Cinayət törədilən andan etibarən hüquq-mühafizə orqanlarının müdaxiləsi sürətli, şəffaf və qurbanın təhlükəsizliyini təmin edən formada olmalıdır. Qanunlar yalnız kağız üzərində qalmamalı, onların real həyatda icrası təmin edilməlidir.

Sosial sahədə isə maarifləndirmə əsas rol oynayır. Cəmiyyət qurbanı günahlandırmaq əvəzinə dəstəkləyici olmalıdır. Məktəblərdə, universitetlərdə və media platformalarında rəqəmsal etik, şəxsi məxfilik və sosial məsuliyyət mövzusunda təlimlər keçirilməlidir. İnsanlar bilməlidir ki, bir şəkil paylaşmaq şəxsi sərhədləri pozmamalıdır və heç kim başqasının həyatını təhdid vasitəsi kimi istifadə edə bilməz. Psixoloji dəstək də problemi həllin vacib hissəsidir. Şantaj qurbanının travması yalnız sosial və hüquqi müdaxilə ilə aradan qalxmaz, peşəkar psixoloqların iştirakı, resiliensiyanın artırılması və təhlükəsiz sosial dəstək şəbəkələrinin qurulması zəruridir. Bu, qurbanın yalnız mövcud travmanı aşmasına deyil, eyni zamanda gələcəkdə bənzər hallara qarşı güclü qalmasına yardım edir. Texnoloji sahədə isə sosial şəbəkələr və media platformaları məsuliyyət daşımalıdır. İstifadəçilərin məlumatlarını qorumaq üçün təhlükəsizlik sistemlərini gücləndirmək, manipulyasiya və deepfake kimi texnologiyaların yayılmasının qarşısını almaq, vətəndaşları rəqəmsal təhlükələr barədə maarifləndirmək lazımdır.

Yəni problem həlli çoxsahəli və bütüncül yanaşma tələb edir: hüquqi müdafiə, sosial maarifləndirmə, psixoloji dəstək və texnoloji təhlükəsizlik bir-birini tamamlamalıdır. Bu balans təmin olunmadıqda, qurban yalnız fərdi səviyyədə deyil, həm də cəmiyyət qarşısında da davamlı təhlükədə qalır. Qısaca, bir şəkil insanın həyatını alt-üst edə bilər, amma birlikdə həm hüquqi, həm sosial, həm də psixoloji müdafiə qurduqda hər kəsin həyatına hörmət edə və məxfilik qoruna bilər.

Nigar Şahverdiyeva