Tarixçi alimin araşdırması: Çar Rusiyasının əlifba siyasəti Kirillə latının mübarizəsi

Bakı, 13 noyabr, AZƏRTAC

Oktyabr inqilabından sonra Çar Rusiyasının ruslaşdırma və xristianlaşdırma siyasətində əsas vasitə olan Kirill əlifbasının latın qrafikası ilə əvəzlənməsi məsələsi daha kəskin qalxmışdı. Əslində bu, yeni məsələ deyildi... I Pyotr öz təbəələri üçün yeni vətəndaş əlifbası irəli sürdükdən sonra Rusiya imperiyasında daim “Rus yazısı hansı əlifbaya əsaslanmalıdır?” sualı ətrafında mübahisələr olub. Qərb yönümlü alimlərin bir çoxu Pyotrun islahatlarına əsaslanaraq hesab edirdilər ki, əlifba da latın qrafikası əsasında hazırlanmalı idi. Onlar I Pyotrun “düşündüyü”, lakin həyata keçirə bilmədiyi bu işi başa çatdırmağa çalışırdılar. Slavyanofillər isə hesab edirdilər ki, I Pyotrun əməllərini layiqli davam etdirməyin yeganə yolu bütün Çar Rusiyası xalqlarının Kirill əlifbasına keçməsini təmin etmək olardı və bu yöndə doğrudan da xeyli iş görmüşdülər... Hətta XIX əsrdə polyakların, litovların və Reç Pospolitaya parçalanarkən Rusiyanın payına düşən ərazilərdəki digər əhalinin də Kirill əlifbasına keçməsi üçün layihə hazırlanmışdı. Bundan sonra Polşanın ruslaşdırılması siyasətinə başlanıldı. Bunun üçün Litva və Belarusda rus dilində ibtidai məktəblər açıldı, əhalininin pravoslav ruhunda maarifləndirilməsinə başlanıldı. Katoliklərə dövlət vəzifələrində çalışmağa icazə verilmədi. İctimai yerlərdə, rəsmi yazışmalarda polyak, litva və Ukrayna dilindən istifadəyə, yas saxlamağa görə də cərimə təyin olunmuşdu. 1864-cü ildən latın qrafikalı əlifbadan istifadə etməklə litva dilində mətn çap etmək də yasaq idi.

AZƏRTAC xəbər verir ki, bu fikirlər AMEA-nın A.A.Bakıxanov adına Tarix və Etnologiya İnstitutunun Türk xalqlarının tarixi və etnologiyası şöbəsinin müdiri tarix elmləri doktoru Güllü Yoloğlunun “Çar Rusiyasının əlifba siyasəti - Kirillə latının mübarizəsi” adlı məqaləsində yer alıb. Məqaləni təqdim edirik.

Həmin dövrdə Şərqi slavyan xalqları öz yazılarında polyak orfoqrafiyasının qanunlarından istifadə edirdilər. Əvəzində əhali İ.Kornilov tərəfindən Kirill qrafikası əsasında tərtib olunmuş əlifbadan istifadəyə məcbur edilirdi. Yəni ruslar tərəfindən əsl zorakı assimilyasiya siyasəti aparılırdı və bu prosesdə əsas alətlərdən biri də Kirill əlifbası idi.

XIX - XX əsrin ilk yarısında polyak latınından belarus dilindəki yazıda da istifadə olunurdu. Belarus dili yazı dilinin fonetik sisteminə keçmişdi. Yeni hərflərdən “Naşa Niva” qəzeti istifadə etdiyinə görə, arada həmin əlifba “naşenskiy” adlandırılırdı. Əvvəlkinə isə “velikolitovskiy” deyirdilər.

XIX – XX əsrlərdə Ukrayna dili üçün latın qrafikalı əlifbanın iki variantı vardı: İosif Lizinskinin 1834-cü ildə tərtib etdiyi “polyaklaşdırılmış” və çex slavisti Yozef İreçekin 1859-cu ildə tərtib etdiyi “çexləşdirilmiş” əlifbaları. 1833-cü ildə Moskvada naməlum müəllifin “Rus əlifbasının yeni təkmilləşdirilmiş hərfləri” (Novıye usoverşenstvovannıye literi russkoqo alfavita) yazısı çap olundu. Burada müəllif rus dili üçün belə bir əlifba təklif edirdi: Aa, Bb, Cc (цэ), Dd, Ee, Ff, Gg, Hh, Iiı, Jj (жэ), Kk, Ll, Mm, Nn, Oo, Pp, Rr, Ss, Tt, Uu, Vv, Zz, Чч, Шш, Ыы, Юю, Яя.

1842-ci ildə K.M.Kodinski “Rus qrammatikasının sadələşdirilməsi” (Uproşeniye russkoy qrammatiki) kitabında rus dili üçün latın qrafikalı əlifba təklif etmişdi. O, 1857-ci ildə “Rus yazısının dəyişdirilməsi və sadələşdirilməsi” (“Preobrazovaniye i uproşeniye russkoqo pravopisaniya”) adlı kitabında yenə də latın qrafikasının tətbiqini təklif edir. Kodinskinin təklif etdiyi əlifba rumın, macar və fransız əlifbalarının qarışığı idi: Aa, Bb, Cc, Dd, Ee, Ff, Gg, Hh, İi, Jj, Ll, Mm, Nn, Oo, Pp, Qq, Rr, Ss, Tt, Uu, Üü, Vv, Xx, Yy, Zz. Qəliz diqrafları olan (cz (ц), sz (ш), sc (щ), hi (ы)) olan əlifba ilə sözlərin oxunuşunda və yazılışında çətinliklər yaranırdı. Məsələn, “balıqlar” (рыбы) sözü bu əlifbada belə yazılırdı: rhibhi. Soyadların sonundakı –oв, -ев isə “-of”, “-ef” kimi yazılırdı. Bir sözlə, bu əlifba yazını daha da qəlizləşdirirdi.

1845-ci ildə V.Belinski difraqramları çıxardaraq rus latınını irəli sürdü. 1862-ci ildə Yulian Kotkovski öz broşüründə bütün slavyanlara polyak əlifbasından istifadə etməyi təklif etdi. 1871-ci ildə Zasyadko da öz təklifini verdi. Beləliklə, latın qrafikalı rus əlifbasının tərəfdarlarının hərəsi bir əlifba təklif edirdi... Yəni Oktyabr inqilabına qədər Çar Rusiyasında latın qrafikalı əlifbaya keçmək üçün kifayət qədər ciddi cəhdlər olub.

Ardı var...