Tarixi roman janrının banisi Onun Şotlandiyaya bağlılığının səbəbi nə idi?

15 avqust şotlandiyalı şair, yazıçı, vəkil, tarixi roman janrının banisi Valter Skottun doğum günüdür.

Kulis.az bu münasibətlə Anıl Atılqanın ədib haqqındakı yazısını təqdim edir.

Yazıçı, şair və tarixçi Valter Skott 1771-ci ildə Edinburqda dünyaya gəlmişdir. Həyatı boyunca böyük çalxalanmalar yaşanmışdır, çünki doğumundan 1832-ci ildəki ölümünə qədər Qərb dünyası geri dönüşü mümkün olmayan şəkildə dəyişmişdi.
Valter Skottun ədəbiyyat tarixindəki əsas əhəmiyyəti, müasir tarixi roman janrının banisi kimi qəbul edilməsidir. “Ayvenqo” romanında orta əsrlər Britaniyasının təsvirindən tutmuş, Osmanlı İmperiyasının 16-cı əsrdə Malta mühasirəsini mövzu alan “Malta mühasirəsi” adlı əsərinə, 18-ci əsrdə Böyük Britaniyada baş vermiş Yakobit üsyanlarına və həmin dövrün “qəhrəman quldur”u Rob Royun hekayəsinə qədər uzanan geniş tarixi çərçivədə, həm makro (ümumi), həm də mikro (fərdi) baxış bucaqları ilə bir çox roman yazmışdır.

Valter Skott, Edinburqun "Old Town" adlı bölgəsində, tipik bir orta təbəqəyə mənsub ailədə anadan olmuşdur.
Atası hüquqşünas, anası isə bir həkimin qızı idi. Skott hər nə qədər paytaxtda doğulmuş olsa da, ailəsinin kökləri İngiltərə ilə sərhəddə yerləşən cənub bölgəsinə, Şotlandiyaya aid idi.
Bu bölgə həm Skottun həyatında, həm də əsərlərində böyük rol oynamışdır. Hətta 1817-ci ildə bu bölgədə yerləşən köhnə bir fermanın torpağını alaraq, 19-cu əsr Şotland baronluq üslubunda Abbotsford adını verdiyi malikanəni inşa etdirmiş və ömrünün sonuna qədər Tweed çayı sahilində yaşamışdır.
Ailəsinin mənşəyinə olan bağlılıq, Skottun bu mövzuya erkən maraq göstərməsinə səbəb olmuşdur.
Skott uşaqlıqda xüsusi təhsil almış, gənclik illərində isə Edinburqdakı “Royal High School” məktəbində təhsilini davam etdirmişdir.
Uzun tətil günlərini kənd bölgəsindəki qohumlarının yanında keçirməsi ona həm şəhər, həm də kənd həyatını yaxından müşahidə etmək imkanı vermişdi. Eyni zamanda, Skott gənc yaşlardan ədəbiyyata böyük maraq göstərmişdir.
1783-cü ildə, cəmi 12 yaşında olarkən Edinburq Universitetinə qəbul olunmuş, burada klassik mətnlər üzrə təhsil almağa başlamışdır. Lakin uşaqlığından bəri davam edən sağlamlıq problemləri səbəbilə universiteti yarımçıq qoyaraq atasının yanında hüquq sahəsində işləməyə başlamışdır.

Skottun yaşadığı dövrdə xüsusilə Edinburq intellektual baxımdan olduqca canlı idi. Bu səbəbdən, şəhər "Şimalın Afinası" və ya "Britaniyanın Afinası" adlandırılırdı. Bu dövr, Adam Smit, Devid Yum kimi İntibahın simvolu olan düşüncə adamlarının yanaşı yaşadığı dövr idi.
Həmçinin Adam Ferguson, Ceyms Hutton, Frensis Hatçeson, Ceyms Mill, Tomas Rid, Ceyms Vatt kimi elm, sosial və humanitar elmlərin əsasını qoymuş şəxsiyyətlər də bu dövrdə yaşamışdır.
İntibah dövrünün əsas xüsusiyyətlərindən biri olan salon görüşləri və xüsusi müzakirələr Skottun gənclik illərində də Edinburqda davam edirdi. Bu görüşlərdə saatlarla ədəbi, siyasi və fəlsəfi söhbətlər aparılırdı, hətta bəzi əsərlər bu toplantılarda yazılırdı.
Bu görüşlər intellektual əlaqələrin qurulmasında və qorunmasında mühüm rol oynayırdı. Skott da imkanlı bir ailənin üzvü olaraq bu salonların müdavimi idi. Məhz bu görüşlərdən birində Şotlandiyanın milli şairlərindən biri olan Robert Börns ilə tanış olmuşdu.

1789-cu ildə, Fransada inqilabın astanasında, Skott hüquq təhsili almaq üçün Edinburq Universitetinə qayıtdı və 1792-ci ildə hüquqşünas olaraq məzun oldu.
Tələbəlik dövründə Şotlandiyanın qərb və şimal hissələrini əhatə edən, çətin coğrafiyası və iqlimi ilə tanınan Highlands bölgəsini ziyarət etmişdi. Bu bölgədə 18-ci əsrdə belə ənənəvi klan sistemi hələ də var idi. Britaniya hakimiyyəti isə bu klanları parçalamaq və bölgədə nəzarəti təmin etmək üçün hərbi əməliyyatlar aparırdı.
Əvvəllər “Highlands” bölgəsi "barbarlar"ın yaşadığı qaranlıq və səmərəsiz bir ərazi kimi qələmə verilirdi. Ancaq Skott bu bölgəni gözəl təbiəti, gölləri, vadiləri və dağları ilə "işıqlı", insanların təbii və saf şəkildə yaşadığı bir yer kimi təqdim edirdi.
Onun əsərlərində sənayeləşmənin gətirdiyi tüstülü şəhərlərdən uzaq, təbiətə bağlı, duyğularla yaşayan insanlar ön plana çıxır. Bu, romantik dövrün digər əsərlərində də rast gəlinən bir motivdir.

1790-cı illərdə Skott romantik ədəbiyyata, xüsusilə Alman romantizminə maraq göstərməyə başlamışdı.
Höte və Bürger kimi məşhur alman yazıçılarını oxuyur, onların əsərlərini tərcümə edirdi. 1796-cı ildə Bürgerin əsərlərindən ibarət ilk tərcümə kitabını çap etdirdi. 1799-cu ildə isə Götenin bir əsərini tərcümə edərək yayımladı.
Nəşriyyat sahəsindəki xərclər və aşağı gəlir Skottu maddi cəhətdən sıxışdırırdı. 1797-ci ildə varlı ailədən olan Şarlotta Karpentier ilə evlənməsi və ailə dəstəyi ilə bir qədər rahatlıq qazandı.
Maddi imkanları artdıqdan sonra Skott Ballantyne qardaşları ilə birgə nəşriyyat qurdu.
Ancaq 1813-cü ildə şirkət maliyyə çətinlikləri yaşadı və Skottun xeyli borcu yığıldı. Eyni vaxtda Abbotsford malikanəsinin tikintisi və tarixi əşyaların toplanması üçün böyük xərclər də onu sıxışdırırdı. Bu dövr Skottun poeziyadan romana keçdiyi və şöhrətin qapısını açdığı mərhələ oldu.

İlk romanı "Ueverli"ni 1814-cü ildə nəşr etdirən V. Skott 28 roman, bir neçə povest və hekayə yazıb. Roman böyük uğur qazandı və eyni ildə üç dəfə yenidən çap edildi. Bu əsər daha sonra bir seriyanın ilk hissəsi oldu və Skottun adını dünya ədəbiyyatında tanıtdı.
Həmin romanında Skott 18-ci əsrin ilk yarısında baş vermiş Yakobit üsyanlarını təsvir edirdi. Üsyanların məqsədi hakimiyyətdəki Hannover sülaləsini devirərək taxta Stüart sülaləsini qaytarmaq idi.
Romanın əsas qəhrəmanı Eduard Ueverli zadəgan ailəsindən olan, lakin sıravi bir əsgər idi. Skott burada krallardan çox sadə xalqın, Highland bölgəsinin insanlarının hekayəsini mərkəzə almışdı.
1820-ci ildə isə Skott onu dünya miqyasında məşhurlaşdıran “Ayvenqo” romanını yazdı. Bu romanda İngiltərənin keçmişi təsvir edilir.
V. Skottun romanlarının bir qismi də digər ölkələrin tarixinə həsr edilmişdir. Belə əsərlərə "Kventin Dorvard" və "Talisman" romanları aiddir.
Valter Skott tarixi sənədlərə, tarixi məna və məzmun daşıyan faktlara, tarixçilərin keçmişi tədqiq etmək baxımından əldə etdiyi materiallara rəngarəng bədii don geyindirərək, quru və cansıxıcı görünən bu məlumatları maraqlı və cazibədar şəkildə qələmə alıb.