Türkiyə Cümhuriyyəti 102 yaşında: Bir xalq necə özünü yoxdan var etdi?

"29 oktyabr 1923-cü il bazar ertəsi saat 20:30 idi. 158 deputat Türkiyə Böyük Millət Məclisinin damı altında toplaşmışdı. Cəmi 16 gün əvvəl paytaxt elan edilən Ankara indi millətin taleyini dəyişəcək tarixi bir məqama şahidlik edirdi. Bir tərəfdən, "Yaşasın Cümhuriyyət" nidaları, digər tərəfdən, coşqun alqışlar".

Oxu.Az xəbər verir ki, bu barədə "Haber Global" telekanalının Cümhuriyyətin yaranması ilə bağlı videosunda bəhs edilir.

"Yeni dövlətin əsasları qoyulurdu. Konstitusiyanın birinci maddəsində açıq şəkildə göstərilirdi: "Suverenlik qeyd-şərtsiz millətə məxsusdur. Türkiyə dövlətinin idarə forması Cümhuriyyətdir". Öz legitimliyini və gücünü xalqdan alan yeni dövlət qurulmuşdu. Cəmi beş il bundan əvvəl kimsəsiz bir ümid kimi xəyallarda canlandırıla bilinməyən Cümhuriyyətin elan edilməsi indi reallıq idi. 1918-ci ilin sonunda Osmanlı İmperiyası I Dünya Müharibəsində məğlub oldu. Mudros sülh müqaviləsindən sonra İstanbuldan İzmirə, Urfadan Antalyaya qədər ölkənin, demək olar ki, hər guşəsi işğal edildi. Boğazların idarəsi, yeraltı sərvətlər, hətta orduya komandanlıq müttəfiq dövlətlərə verildi.

Ancaq bu çətin şəraitdə türk millətinin istiqlal mübarizəsi başladı. İngilislərin işğalı altında olan Samsuna enərək Qurtuluş Savaşını başladan Mustafa Kamal Paşa milləti müstəqillik arzusuna inandırmaq üçün var gücü ilə mübarizə apardı. Çətinliklə, məhrumiyyətlərlə və xəstəliklə mübarizə apararaq, hər bir düşmən bayrağını endirməyə müvəffəq oldular.

İşğal altında olan Türkiyə Böyük Millət Məclisi 1923-cü il oktyabrın 25-də hökumətin istefaya getməsindən sonra Cümhuriyyəti elan etmək fürsəti təqdim etdi.

Oktyabrın 28-də axşam saatlarında İsmət Paşa, Fethi bəy, Kazım Paşa, Kemalettin Sami Paşa kimi tanınmış simalar Çankaya Köşkündə toplaşdılar. Mustafa Kamal Atatürk "Sabah Cümhuriyyəti elan edəcəyik" dedi. Gecə boyu 1921-ci il Konstitusiyasına düzəlişlər üçün qanun layihələri hazırlanırdı.

Oktyabrın 29-da səhər saatlarında Xalq Partiyasının iclasında kabinet dəyişikliyi böhranı ilə bağlı qərar istənildi. Bu, Mustafa Kamal Paşaya Cümhuriyyəti elan etmək üçün çoxdan gözlədiyi fürsəti verdi. Birsaatlıq hazırlıq vaxtı istəyən Mustafa Kamal Paşa daha sonra kürsüyə çıxaraq, idarə formasının Cümhuriyyət olması lazım gəldiyini bəyan etdi. "Rejim dəyişməlidir", - dedi və təklif etdiyi konstitusiya dəyişikliyini təqdim etdi. Təklif bütövlükdə qəbul edildikdən sonra saat 20:30-da Türkiyə Cümhuriyyəti rəsmən elan olundu.

Cümhuriyyətin elan edilməsindən dərhal sonra 158 deputatın səsi ilə Qazi Mustafa Kamal Paşa Türkiyə Respublikasının ilk prezidenti seçildi. Bu tarixi an 102 il əvvəl saat 20:45-də baş verdi.

Cümhuriyyət elan olunanda türk xalqı hələ də böyük müharibədən qurtulmaqda, məhrumiyyət və yoxsulluqla mübarizə aparırdı. Dördillik Birinci Dünya müharibəsinin və beşillik Müstəqillik müharibəsi ölkənin hər bir guşəsinə böyük ziyan vurdu. Demək olar ki, hər bir ailə üzərində müharibənin izlərini daşıyırdı və cəbhəyə qaçanlar arasında sağ qalanlar əhalinin əksəriyyətini təşkil edirdi.

Ölkə çətinliyə qərq olmuşdu. Əhali təxminən 11 milyon idi və böyük əksəriyyəti kəndlərdə yaşayırdı. Orta ömür müddəti 40 il idi. Malyariya, sifilis, vərəm kimi xəstəliklər yüz minlərlə insanı cənginə almışdı və onları müalicə etmək üçün kifayət qədər həkim və dərman yox idi. Bir çox kəndlərdə, hətta içməli su da yox idi. 40 mindən çox kənddə gigiyena şəraiti olduqca pis idi. Yüz minlərlə insan xəstəlikdən öldü.

Ölkədə sənaye yox idi - fabriklər, demək olar ki, yox idi və olanlar da xarici kapitalın nəzarətində idi. Xarici dövlətlərin nəzarətində olan limanlar və dəmir yolları milli iqtisadiyyatı boğurdu. Kapitulyasiyalar və xarici borclar iqtisadiyyata ən böyük maneələr arasında idi. İynədən sapa, buğdadan tutmuş düyüyə qədər hər şey xaricdən alınır, borclar ildən-ilə artırdı.

Təhsil səviyyəsi də acınacaqlı idi. Savadsızlıq səviyyəsi yüksək idi və kəndlərdə məktəbə gedə bilən şagird, demək olar ki, yox idi. Müəllimlərin sayı kifayət qədər deyildi, əksər müəllimlərin pedaqoji hazırlığı yox idi. Orta məktəbə cəmi 230 qız qeydiyyatdan keçmişdi.

Bütün bu çətinliklərə baxmayaraq, Cümhuriyyət məhz belə bir sıxıntı içərisində quruldu. Mustafa Kamal Paşa və yoldaşları yeni Türkiyə üçün böyük bir mübarizəyə başladılar. Cümhuriyyət təkcə bir idarə forması deyil, həm də türk xalqının azadlıq, bərabərlik və inkişaf yolunda atdığı ilk addım idi.

Bu gün, 29 oktyabr sadəcə bir tarix deyil, Cümhuriyyətin türk millətinə gətirdiyi müstəqillik, hürriyyət və modernləşmə yolunda atılan addımları simvolizə edir. Bu tarix xalqın gücünü və qətiyyətini bütün dünyaya nümayiş etdirən dönüş nöqtəsi kimi yaddaşlarda qalacaq", - deyə filmdə qeyd olunub.

Türkiyə Cümhuriyyəti 102 yaşında: Bir xalq necə özünü yoxdan var etdi?