Xaos planı işə düşüb: Tramp qoca qitəni “təhlükəsizlik vakuum”una salır

ABŞ-ın çəkilməsi ilə yaranmaqda olan “təhlükəsizlik boşluğu” Avropa Birliyinin gələcək taleyini və geosiyasi statusunu müəyyən edəcək olduqca ciddi sınaqdır... Əgər, “qoca qitə” bu boşluqdan çıxmaq üçün alternativ müdafiə sistemi qurmağı bacarmazsa, Avropa Birliyinin sonu görünməyən “qaranlıq tunelə” girə biləcəyi də qətiyyən istisna deyil...

ABŞ və Avropa Birliyi arasında kifayət qədər ciddi problemlər mövcuddur. Tramp adminitrasiyasının xarici siyasəti isə bu problemlərin əsas qaynağı və dərinləşmə səbəbidir. Belə ki, Ağ Ev son vaxtlar ABŞ-ın Avropadakı hərbi və siyasi mövcudluğunu tədricən azaltmağa yönəlik planları ön plana keçirtməyə çalışır. Nəticədə beynəlxalq münasibətlər sistemində diqqətə layiq tendensiyalar daha qabarıq şəkildə ortaya çıxmaqdadır.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, ABŞ-ın avanqard rolunu oynadığı bu dəyişiklik prosesi yalnız beynəlxalq təhlükəsizlik balansına təsir göstərmir, həm də Avropa Birlinin və NATO-nun gələcək taleyi barədə yenidən düşünmək ehtiyacı yaradır. ABŞ-ın bu istiqamətdəki siyasi kursu bir neçə əsas aspekt üzrə təhlil oluna bilər. Bu məsələdə hərbi aspekt Qərb siyasi dairələrini narahat edən əsas istiqamətlərdən biridir. Çünki ABŞ uzun onilliklər boyunca Avropa qitəsinin təhlükəsizliyinin əsas təminatçısı olub.

NATO-nun aparıcı hərbi gücü kimi, ABŞ Almaniyada, İtaliyada, Böyük Britaniyada və digər Avropa ölkələrində yüz minlərlə əsgər yerləşdirib. Son 20 ildə bu hərbi qüvvələrin sayı tədricən azaldılmağa başlayıb. Bu prosesin əsas səbəblərindən biri də qlobal prioritetlərin dəyişməsi ilə birbaşa bağlıdır. ABŞ Çini əsas strateji rəqib kimi müəyyənləşdirərək, əsas diqqətini məhz Asiya-Sakit Okean regionuna yönəldib.

Digər tərəfdən, son dövrlərdə Ağ Ev administrasiyaları NATO-ya üzv dövlətlərin öz müdafiə xərclərində iki faizlik minimum göstəriciyə əməl etməməsindən narazı olduqlarını qətiyyən gizlətmirdilər. Ancaq Tramp administrasiyası bu narazılığı ABŞ və NATO üzvləri, xüsusilə də, Avropa Birliyi ölkələri qarşısında kəskin problem kimi qabartmağa üstünlük verir. Və Ağ Evin yeni sahibi Donald Tramp bu prinsipiallığını ilk növbədə ABŞ vətəndaşları arasında xaricdə hərbi mövcudluğa sərf olunan fahtastik vəsaitlərlə bağlı narahatlıq üzrəindən arqumentləşdirir.

Ancaq bununla belə, Rusiya-Ukrayna müharibəsi kontekstində keçmiş Bayden administrasiyasının Şərqi Avropada - xüsusilə də Polşa və Baltikyanı ölkələrdə ABŞ-ın hərbi mövcudluğunu müvəqqəti olaraq, artırdığı da inkaredilməz reallıqdır. Bu isə onu göstərir ki, indiki prosesin xarakteri tam hərbi geri çəkilmə olmaya da bilər və onu daha çox yenidən yerləşdirmə və savaş resurslarının optimallaşdırılma cəhdi kimi dəyərləndirmək mümkündür.

Təbii ki, ilk baxışdan, “geri çəkilmə” kimi görünən bu prosesin iqtisadi aspekti də var, ticarət, fantastik xərclər və geoiqtisadi prioritetlərdə yeni hədəflərin ortaya çıxması kimi önəmli faktorları əhatə edir. ABŞ-ın xarici hərbi bazalarının saxlanılmasına milyardlarla dollara xərclənir. İndi Tramp administrasiyası maliyyə yükünü nisbətən azaltmaq niyyətinə düşüb. ABŞ üçün ticarət və texnologiya baxımından, gələcəyin iqtisadi bazarları isə Cənub-Şərqi Asiya və Hind-Sakit okean regionunda cəmləşir. Rəqəmsal vergi, enerji siyasəti və texnoloji tənzimləmələr sahələrində ABŞ və Avropa Birliyi arasında fərqli yanaşmalar da müşahidə olunur və bu, iqtisadi əməkdaşlığı ciddi şəkildə çətinləşdirir.

Maraqlıdır ki, ABŞ-ın “qoca qitə”dən çəkilmə prosesinin arxasında siyasi faktorlar da gizlənir və Avropa Birliyini indi müstəqilləşmə barədə düşünmək məcburiyyətində qalıb. Hər halda, Tramp administrasiyasının son davranışları Avropa Birliyi məkanında təhlükəsizlik və xarici siyasətdə daha müstəqil olmaq istəyini gücləndirib. Bu, “strateji muxtariyyət” anlayışında ifadə olunur. Fransanın təşəbbüsü ilə gündəmə gələn bu yanaşma Avropa Birliyinin NATO-dan tam ayrılmasını nəzərdə tutmur, ancaq ABŞ-dan daha az asılı olmasını hədəfləyir.

Ancaq Avropa Birliyi üçün bu, o qədər də asan hədəf deyil və onun qarşısında olduqca ciddi problemlər də mövcuddur. Çünki bu quruma üzv ölkələr arasında qarşıya qoyulmuş yeni hədəfə münasibətdə müəyyən fikir ayrılıqları var. Polşa, Baltikyanı ölkələr və Şimali Avropa dövlətləri ABŞ-ın təmin etdiyi təhlükəsizlik zəmanətini əvəzolunmaz sayırlar və Fransanın “muxtariyyət” çağırışlarına ehtiyatla yanaşırlar. Və Avropa Birliyi daxilində kollektiv müdafiə sahəsində koordinasiyasının zəifliyi ucbatından ortaq qərar hələ çox uzaq görünür.

Məsələ ondadır ki, ənənəvi hərbi müttəfiq ABŞ-ın “qoca qitə”dən çəkilmə planları Avropa Birliyini müxtəlif alternativlərin axtarılmasına vadar edir. Əsas alternativlərdən biri kimi hazırda Avropa Müdafiə İttifaqının yaradılması təklif olunur. Avropa Birliyi çərçivəsində vahid komanda strukturu və müdafiə büdcəsi ideyası hələ tam reallaşmasa da, hər halda bu istiqamətdə ilkin addımların atılmasına başlanılıb. Eyni zamanda, Fransa-Almaniya tandeminin sürətlə gücləndirilməsi də çıxış yollarından biri hesab olunur. Yəni, Avropanın hərbi təhlükəsizlik sistemində bu iki ölkənin liderliyi həlledici xarakter daşıya bilər, halbuki bu məsələyə yanaşmalar arasındakı kəskin ziddiyyətlər prosesə əngəl törədir.

Bütün bunlar onu göstərir ki, ABŞ-ın Avropadan çəkilməsi qlobal güc balansının sürətlə dəyişməkdə olduğuna real örnəkdir. Bu proses Avropa Birliyinə daha çox hərbi-siyasi məsuliyyət və təhlükəsizlik arxitekturasının yenidən qurulması üçün faktastik məbləğlərdə maliyyə xərcləri vəd edir. Ona görə də, “qoca qitə” ABŞ-ın boşluğunu doldurmaq üçün həm siyasi iradə, həm də institusional koordinasiya barədə düşünməli olacaq. ABŞ-ın çəkilməsi ilə yaranmaqda olan bu təhlükəsizlik boşluğu Avropa Birliyinin gələcək taleyini və geosiyasi statusunu müəyyən edəcək olduqca ciddi sınaqdır.

Belə anlaşılır ki, ABŞ Avropa Birliyi üçün “təhlükəsizlik vakumu” yaradır. Əgər, “qoca qitə” bu vakumdan çıxmaq üçün alternativ müdafiə sistemi qurmağı bacarmazsa, Avropa Birliyinin “qaranlıq tunelə” girə biləcəyi qətiyyən istisna deyil. Çünki ortaq müdafiə sistemi yaradılmayacağı təqdirdə, üzv dövlətlər öz təhlükəsizlik problemini təkbaşına həll etmək məcburiyyətində qalacaqlar. Və bu isə siyasi ziddiyyətlərin də dətinləşməsi ilə Avropa Birliyinin ümumiyyətlə, xaos vəziyyətinin təsiri altında dağıla biləcəyi barədə ehtimalları ön plana keçirə bilər.(“Yeni Müsavat”)