Xəzər dənizinin suyu niyə quruyur? Böyük dəyişimin gələcək riskləri ARAŞDIRMA

Xəzər dənizi dünyanın ən böyük qapalı su hövzəsidir və onun su səviyyəsindəki dəyişikliklər regionun ekologiyasına, iqtisadiyyatına, nəqliyyatına və sosial həyatına ciddi təsir göstərir. Son onilliklərdə müşahidə edilən ən mühüm proseslərdən biri Xəzər dənizinin suyunun sürətlə çəkilməsidir. Bu proses həm təbii geoloji amillərlə, həm də antropogen təsirlərlə əlaqələndirilir. Araşdırmalara görə, çəkilmə tendensiyası davam edərsə, yaxın 20–30 ildə dənizin sahil xəttində böyük dəyişikliklər ola bilər.

Bəs,həqiqətən də Xəzərin suyunun çəkilməsinin əsas səbəbi nədir?

1. İqlim dəyişmələri və qlobal istiləşmə

Xəzər dənizinin su səviyyəsinə təsir edən ən güclü faktor iqlim dəyişikliyidir. Qlobal istiləşmə regionda temperaturun yüksəlməsinə və buxarlanmanın artmasına səbəb olur. Araşdırmalara görə, son 50 ildə Xəzər hövzəsində orta illik temperaturun artması nəticəsində suyun səthindən buxarlanma kəskin şəkildə yüksəlib. Xəzər dənizi qapalı hövzə olduğu üçün buxarlanmanın artması su itkisinin bərpasını çətinləşdirir. Xəzərin şimal hissəsi qış aylarında qismən donur. Son illərdə buz örtüyünün sahəsi və qalınlığı azalıb. Bu da istilik balansını dəyişərək buxarlanmanı artırır.

2. Xəzərə axan çayların su həcminin azalması

Xəzər dənizini qidalandıran əsas çay Volqa çayıdır (ümumi su axınının 80%-i). Volqanın, habelə Kür və Ural çaylarının son illərdə su həcminin azalması dəniz səviyyəsinə birbaşa təsir edir. Volqa çayı üzərində Sovet dövründən başlayaraq çoxsaylı su anbarları tikilib. Bu anbarlar da suyun dənizə çatmasını məhdudlaşdırır, axını tənzimləyir, buxarlanmanı artırır, çay aşağısına su buraxılışını azaldır. Rusiyada, Azərbaycanda və Qazaxıstanda kənd təsərrüfatı sahələrinin genişlənməsi çay sularının irriqasiya üçün daha çox istifadə olunmasına gətirib çıxarır. Nəticədə Xəzərə daxil olan ümumi su kütləsi azalır.

3. Buxarlanma–yağıntı balansının pozulması

Xəzər dənizinin səviyyəsi yağış-buxarlanma balansına həssasdır. Soyuq illərdə yağışlar və çay axını çox olur, isti illərdə isə buxarlanma artaraq səviyyəni aşağı salır. Son onilliklərdə yağıntı miqdarı sabit qalsa da, buxarlanma kəskin artıb. Bu isə balansı mənfi istiqamətə dəyişir.

4. Tektonik və geoloji proseslər

Xəzər regionu aktiv tektonik zonada yerləşir. Yer qabığının aşağı düşməsi və ya qalxması su səviyyəsinə uzunmüddətli təsirlər göstərə bilər. Bəzi tədqiqatçılar hesab edir ki, Xəzər hövzəsinin müəyyən hissələrində qabığın asta çökməsi dənizin su tutumunu artırsa da, əsas təsir yenə iqlim və hidrologiyaya bağlıdır. Qapalı dəniz olduğu üçün Xəzərdə yeraltı su axını olduqca məhduddur. Buna görə də su səviyyəsi kənardan su girişinə çox həssasdır.

5. Antropogen təsirlər

İnsan fəaliyyətinin müxtəlif sahələri Xəzərin su səviyyəsinə dolayı təsir göstərir. Region ölkələrinin suya olan tələbatı durmadan artır. Xüsusilə neft-qaz sənayesi, kommunal xidmətlər, kənd təsərrüfatı sistemləri çaylardan alınan suyun həcmini artıraraq Xəzərə daxil olan suyu azaldır. Həmçinin ekoloji çirklənmə də birbaşa su səviyyəsini azaltmasa da, ekosistemi zəiflətməklə hidrologiyanın təbii dövrlərinə təsir edə bilər.

Belə davam etsə, gələcəkdə bizi nə gözləyir?

Proqnozlara əsasən, iqlim dəyişiklikləri davam edərsə, 2050-ci ilə qədər Xəzər dənizinin səviyyəsi 10–18 metr azala bilər. Şimal Xəzər tamamilə dayazlaşaraq sahil xətti yüz kilometrlərlə geri çəkilə bilər. Bundan əlavə, limanlar, gəmiçilik yolları, neft platformaları və sahil infrastrukturu ciddi risk altında qalacaq. Bu, həmçinin Xəzərin bioloji müxtəlifliyinə, xüsusilə nərə balığı populyasiyasına mənfi təsir göstərə bilər.

Görünən odur ki, Xəzər dənizinin suyunun çəkilməsi çoxfaktorlu və kompleks bir prosesdir. Ən əsas amillər - iqlim dəyişikliyi və artan temperatur, buxarlanmanın çoxalması, çay axınlarının azalması, insan fəaliyyəti nəticəsində su ehtiyatlarının həddindən artıq istifadəsi, təbiət hadisələri və tektonik dəyişikliklərdir. Bu problemlərin azaldılması üçün Xəzərsahili dövlətlərin su resurslarının idarə edilməsi, ekosistemlərin qorunması və iqlim dəyişikliklərinə uyğunlaşma sahəsində birlikdə addımlar atması vacibdir.