Yatmış nəhəng oyandı: 15 milyon insan risk altında Nüvə bombasından 90 dəfə güclüdür

İqlim böhranı və onunla müşayiət olunan ekstremal hava hadisələri dünyanın müxtəlif bölgələrində insan həyatını təhlükə altında qoymağa davam edir. Artıq yüksək temperatur və leysan yağışların yaratdığı fəsadlara hamımız bələdik, lakin çox da diqqət edilməyən bir təhlükə var ki, bu, dünya üzrə 15 milyondan çox insanı təhdid edir.

Qaynarinfo xəbər verir ki, son günlər ABŞ-da baş verən ani daşqınlar diqqət mərkəzindədir. Texasda çayların daşması nəticəsində onlarla insan həyatını itirib, ardınca Nyu-York metrosunun tunelləri su altında qalıb. Bu hadisələr təkcə ABŞ-da deyil, bütün dünyada günlərlə manşetləri bəzəyib.

Bütün bu yaşananlar, ekstremal hava şəraitinin səbəb olduğu daşqınların nə qədər dağıdıcı ola biləcəyini bir daha göstərir. Lakin alimlər bildirir ki, qarşıda daha böyük təhlükə dayanır.

"Daily Mail"in xəbərinə görə, "yatmış nəhəng" olaraq təsvir edilən və "buzlaq gölünün daşması" (glacial lake outburst flood-GLOF) adlandırılan bu hadisələr, tarixdəki ən güclü nüvə bombası ilə müqayisədə 90 dəfə daha dağıdıcı gücə malik ola bilər. Bu tip daşqınlar alimlər üçün yeni deyil, lakin onların miqyası və başvermə tezliyi son illərdə kəskin şəkildə artmaqdadır.

Missoula daşqınları: Tarixin ən güclü fəlakətlərindən biri

Təxminən 15 min il əvvəl, Sonuncu Buz Dövrünün sonlarında baş verən Missoula daşqınları Şimali Amerikanın şimal-qərb hissəsini tamamilə silib-süpürmüşdü. Buz bəndlərinin dağılması ilə nəticələnən bu daşqınlar, havaların isinməsi ilə əriməyə başlayan buzlaqların yaratdığı göllərin böyüməsi nəticəsində yaranmışdı.

Sonda göl öz ilkin həcmindən 12 dəfə böyük hala gəlmiş, toplanan suyun yaratdığı təzyiq nəticəsində partlayaraq, 18 metrə qədər hündürlüyə çatan su divarları vadini bürümüşdü.

Bu proses zamanı 400-dən çox daşqın qeydə alınmış, hər biri 4.500 megaton TNT partlayışına bərabər enerji ortaya çıxarmışdı. Bu, SSRİ-yə məxsus olan və tarixdəki ən güclü nüvə silahı sayılan "Çar bombası"ndan təqribən 100 dəfə artıq güc deməkdir.

Hindistanda 2023-cü ildə baş verən faciə

Son illərdəki ən yaddaqalan GLOF hadisəsi 2023-cü ildə Hindistanın Şikkim bölgəsində yaşanmışdı. Uzun müddət ərzində ərimiş buzlaqların yaratdığı göl partlayaraq daşmış, onlarca insanın ölümünə və yüzlərlə şəxsin evsiz qalmasına səbəb olmuşdu.

Hazırda oxşar təhlükənin ABŞ-da, xüsusilə də Alyaska, Vaşinqton və Vayominq ştatlarında baş verə biləcəyi barədə xəbərdarlıqlar edilir.

Alyaskada yerləşən və "İntihar hövzəsi" adlandırılan bir göl son iki ildə iki dəfə daşaraq Juneau şəhərinin küçələrini 22 min olimpiya ölçülü üzgüçülük hovuzu həcminə bərabər su ilə doldurmuş, şəhərin təxliyəsinə səbəb olmuşdu. 2011-ci ildən bəri bölgədə artan daşqın halları, təbiətdə baş verən dəyişikliklərin miqyasını göstərir.

ABŞ-da yeni risk bölgələri

Alimlər bildirirlər ki, Alyaskada yerləşən 120 buzlaq gölündən 106-sı 1985-ci ildən bəri ən azı bir dəfə boşalıb və buzlaqların çəkilməsi nəticəsində yeni göllər yaranmağa başlayıb.

Alimlər araşdırmalarında qeyd ediblər: "Təhlükə artır. Buzsuz qalan hövzələr su ilə dolur və nəticədə bir qırılma nöqtəsinə çatır. Bu təzyiq, buzun davam gətirə bilməyəcəyi nöqtəyə çatdıqda, ani və şiddətli su axını baş verir".

Bu tip daşqınlar çox zaman öncədən təxmin edilə bilmir və artıq dünya üzrə ciddi insan tələfatı və infrastruktur dağıntılarına səbəb olub.

Missoula ssenarisi təkrarlana bilərmi?

Mütəxəssislər ABŞ-ın Vaşinqton ştatında yerləşən 47 buzulun da risk altında olduğunu qeyd edirlər. 1947-ci ildə yağış və buz əriməsi nəticəsində Kautz buzlağında GLOF baş vermiş və nəticədə 1,4 milyard ton palçıq və dağıntı 10 kilometr boyunca sürüklənmiş, 90 metr dərinliyində kanyon yaranmışdı. Hazırda ştatın şimal-şərq hissəsi riskli bölgə sayılır və daha yaxından müşahidə edilməlidir.

Yeni müşahidə texnologiyaları çağırışı

Son aylarda bir qrup buzlaq mütəxəssisi bu tip fəlakətləri baş vermədən əvvəl müəyyən edə bilmək üçün bölgəyə seysmik sensorlar və real vaxtlı hava monitorinq stansiyaları yerləşdirilməsini təklif edib.

"Nature" jurnalında yayımlanan məqalədə qeyd olunub ki, texnoloji irəliləyişlərə baxmayaraq, siyasi qərarsızlıq, xəbərdarlıq sistemlərinin zəifliyi və ictimai hazırlığın azlığı səbəbilə bu daşqınlar genişmiqyaslı fəlakətlərə səbəb olmağa davam edir.

Buz dövründən bəri görünməmiş dinamika

Vayominqdə yerləşən Vind River və Absaroka dağlarında da bir neçə GLOF hadisəsi qeydə alınıb. Hərçənd bu bölgə Alyaska qədər təhlükəli olmasa da, burada da təcili tədbirlər görülməsi zəruridir.

2003-cü ildə Qrasşopper buzlağından daşan 3,2 milyon kubmetr su yaxınlıqdakı infrastruktura ziyan vurmuşdu. NASA-nın Landsat peykindən istifadə edilərək aparılan tədqiqatlarda, 1994-2007-ci illər arasında 13 müxtəlif GLOF hadisəsi qeydə alınıb.

Bu bölgədə, Missoula daşqınlarından bəri ilk dəfə bu qədər intensiv GLOF hadisələrinin baş verməsi alimləri narahat edir.

15 milyon insan təhlükə altındadır

Birləşmiş Millətlər Universitetinin 2023-cü il hesabatına əsasən, hazırda dünya üzrə 15 milyondan çox insan bu tip daşqınların təsir göstərə biləcəyi riskli ərazilərdə yaşayır.

ABŞ-da mütəxəssislər riskli bölgələrin xəritələndirilməsinin vacib olduğunu, erkən xəbərdarlıq sistemlərinə sərmayə qoyulmasının və risk altındakı icmaların maarifləndirilməsinin zəruri olduğunu bildirirlər.

Aydın