Yeni bayraq, yeni hökumət, köhnə mübarizə: Suriyanın gələcəyindən gözləntilər

Suriyada vəziyyət son həftələr şiddətli toqquşmalarla daha da mürəkkəbləşdi. "Heyət Təhrir əş-Şam" (HTŞ) və digər müxalif qruplar rejim qüvvələrinə qarşı hərtərəfli hücuma keçərək Hələb, Həma, Homs və cənub bölgələrində irəliləyiş əldə edərək, nəhayət paytaxt Dəməşqi də tutdular və 61 illik Əsəd-Bəəs rejimi devrildi.

Artıq ölkədə müvəqqəti keçid hökuməti qurulub və dövlət bayrağı dəyişdirilib. Prezident Bəşər Əsəd isə ailəsi ilə birlikdə ölkədən qaçıb. Artıq Rusiya və İran da qoşunlarını və diplomatlarını Suriyadan geri çəkiblər. Beləliklə, Suriya uğrunda döyüşən tərəflərdən (ABŞ-İsrail, Rusiya, İran və Türkiyə) ikisi bununla oyundankənar vəziyyətə düşdü. Suriyada artıq iki tərəf - Türkiyə və ABŞ-İsrail cütlüyü qalıb. Rusiyanın Ukraynadakı müharibəyə görə Suriyadakı hərbi varlığını azaltması rejimin müqavimətini zəiflətdi və sübut olundu ki, elə Əsədi hakimiyyətdə saxlayan da Rusiya imiş.

Bəs Rusiya niyə Suriyadan çıxdı? Məlum olduğu kimi, Tramp Ukrayna məsələsində Rusiya ilə daha yumşaq davranacağını və Ukraynadan yardımlarını kəsəcəyini vəd edib. Bunun qarşılığında Rusiyaya Ukraynadan daha uzaq olan bölgəni - Suriyanı hələlik ABŞ-yə, əslində, Trampa güzəştə getmək ağlabatan olardı. Trampın Ərdoğan Türkiyəsi ilə də münasibətləri istidir və xüsusən də Trampın İsraili "qırmızı xətt" sayması və Qəzza məsələsində birmənalı yardımının Baydendən daha çox olması fonunda İsraillə Türkiyə arasındakı gərgin münasibət ona sərf etmir.

Türkiyə münaqişələrdə birbaşa iştirakdan yayınsa da, sərhəd bölgələrində təhlükəsizlik tədbirlərini gücləndirib. Digər tərəfdən, miqrasiya baxımından risklər də Türkiyənin lehinə dəyişir. Lakin hadisələrin sürətlə dəyişməsi və qüvvələr balansının pozulması gələcək perspektivlər baxımından bir çox suallar ortaya çıxarır. Çünki Bəşər Əsədin devrilməsi və müxalifətin Suriyada müvəqqəti hökumət qurması ölkənin gələcəyi üçün kritik dönüş nöqtəsidir. Bu məqam regional və qlobal aktorları öz strategiyalarını yenidən formalaşdırmağa vadar edə bilər.

Yaradılan Suriya Keçid Hökumətinə isə müvəqqəti olaraq Suriyanın baş naziri Məhəmməd Qazi əl-Cəlali rəhbərlik edir. "Heyət Təhrir əş-Şam"ın lideri Əbu Məhəmməd əl-Colani hakimiyyətin dərhal ələ keçirilməyəcəyini və siyasi keçid tamamlanana qədər dövlət qurumlarının müvəqqəti olaraq Baş nazir Məhəmməd Qazi Əl-Cəlali tərəfindən idarə ediləcəyini bildirib. Sosial mediada yayımladığı videoda Əl-Cəlali də öz növbəsində Dəməşqdə qalmağı və Suriyanın "normal ölkə"yə çevriləcəyinə və digər ölkələrlə diplomatiya aparmağa başlaya biləcəyinə ümid etdiyini bildirib. O, müxalifətə "əl uzatmağa" hazır olduğunu da bildirib.

Suriya müxalifəti və inqilabçı qüvvələrin milli koalisiyasının sədri Hadi əl-Bəhra isə azad seçki və təhlükəsiz, neytral və sakit mühit yaratmaq üçün 18 aylıq keçid dövrünün lazım olduğu qənaətinə gəlib. Bu müddətin altı ayı ərzində yeni konstitusiyanın hazırlanmasına qərar verilib. Əl-Bəhraya görə, bu keçid prosesi Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurasının 2254 saylı qətnaməsinə uyğun olmalıdır. Qeyd edim ki, 2254 saylı qətnamə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurası tərəfindən 18 dekabr 2015-ci ildə yekdilliklə qəbul edilib. Qətnamə Suriyada atəşkəs, siyasi həll, mülki hədəflərə hücumların dərhal dayandırılması və 2016-cı ilin yanvarında siyasi transformasiya ilə bağlı rəsmi danışıqların başlanmasını tələb edir.

Bəs bütün bunların fonunda Suriya və ətrafında gələcəkdə nələr gözlənilir?

Regional dinamika

Türkiyənin dəstəklədiyi müxalif qrupların uğuru Ankaranın mübarizə apardığı PKK/YPG kimi terror təşkilatlarına qarşı təhlükəsiz zona yaratmaq imkanını artıra bilər. Bu, qaçqınların ölkələrinə geri qayıtmasına da zəmin yaradacaq ki, artıq bunun ilkin addımlarını da görmək mümkündür. Lakin bu, kürd silahlı qruplarının öz nəzarət sahələrini genişləndirməsi ilə də nəticələnə bilər ki, bu da Türkiyə üçün təhlükəsizlik riski yarada bilər. Çünki ABŞ-İsrail cütlüyünün Böyük Yaxın Şərq (Greater Middle East) layihəsinin tərkib hissələrindən biri də budur. Böyük Yaxın Şərq Layihəsi kürd problemi və kürd dövlətçiliyi baxımından bölgədə açılan yeni bir pərdə idi.

İndiki mənada nəzərə alınması lazım olan bu mövzuda digər mühüm məqam İsrailin mövqeyi ilə bağlıdır. Aydındır ki, Böyük Yaxın Şərq layihəsinin mühüm sütunlarından biri İsrailin təhlükəsizliyi və İranın deqradasiyasıdır. Bu vəziyyət imperializmin Yaxın Şərqdəki regional oxlarından biri olan İsrail-Kürdüstan xəttinin nəzərə alınması və hadisələrin bu çərçivədə nəzərdən keçirilməsi zərurətini özündə saxlayır. Artıq bu layihənin həyata keçdiyini görürük desək, yanılmarıq.

İran və Rusiyanın reaksiyaları

İran Suriyanı Livan "Hizbullah"ı ilə birləşdirən strateji dəhliz kimi görsə də, Rusiyanın Əsəd rejimindən dəstəyini kəsməsi ilə devrilməsi bir oldu. Ukrayna müharibəsi səbəbindən Moskvanın resurslarının məhdudlaşması onun bu regionda təsirini azaltdı. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, Rusiya İranı "satdı" və Yaxın Şərqə qarşılıq olaraq Ukrayna böhranından uğurla çıxacaq. Plana uyğun olaraq, burada uduzan yeganə tərəf İran oldu.

ABŞ-İsrail cütlüyünün mövqeyi

ABŞ-nin kürd qruplaşmalarına dəstək siyasəti davam edərkən İsrail vəziyyətdən sui-istifadə edib İranın proksi qüvvələrinə qarşı əməliyyatları artıracaq. Bu, ABŞ-nin Suriyadakı mövcudluğunun bitmədiyini göstərir. Bu vəziyyət regionda yeni münaqişələri alovlandıra bilər. Çünki İsrailin də əməliyyatları Birləşmiş Ştatların siyasəti ilə paralellik təşkil edir.

Türkiyənin rolu

Türkiyə Suriyanın gələcəyində həlledici aktor olaraq qalmağa davam edəcək. Lakin meydandakı dinamika və beynəlxalq güclərin strategiyaları Türkiyənin məqsədlərinə çatmaması üçün əllərindən gələni edəcək. Bu prosesdə Türkiyənin diplomatik və hərbi addımlarının təsiri Suriyanın yenidən formalaşdırılmasında kritik əhəmiyyətə malik olacaq.

Mərahim Nəsib