Cənubi Qafqazda sülh prosesi: strateji nəticələr və yeni regional sistem

Müəllif: Elçin Alıoğlu

Mənbə: Trend

ABŞ prezidenti Donald Trampın Cənubi Qafqazla bağlı son sülh təşəbbüsü sadəcə növbəti diplomatik addım deyil, bölgənin geosiyasətində dönüş nöqtəsi ola biləcək tarixi hadisədir. 2025-ci il avqustun 8-də Ağ Evdə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyanın iştirakı ilə keçirilən görüş, eləcə də sonrakı hadisələr Vaşinqtonun bu strateji əhəmiyyətli məkanda mövqelərini möhkəmləndirmək niyyətini açıq şəkildə nümayiş etdirdi. Tramp əldə olunan nəticələrdən məmnunluğunu gizlətmir, şəxsi rolunu önə çəkir və özünü "Bakı ilə Vaşinqton arasında əbədi dostluğun memarı" adlandırır. Azərbaycan və Ermənistan liderlərinin sosial şəbəkələrdə səsləndirdiyi təşəkkürlər göstərir ki, ABŞ vasitəçiliyi hər iki tərəf tərəfindən yüksək qiymətləndirilib.

Fəqət siyasi bəyanatların arxasında mürəkkəb iqtisadi reallıq dayanır. Son aylarda Azərbaycanla Rusiya arasında siyasi münasibətlərdə soyuqluq müşahidə olunsa da, ticarət göstəriciləri əks dinamikanı nümayiş etdirir. 2024-cü ildə iki ölkə arasında ticarət dövriyyəsi 4,8 milyard dollar təşkil edib. Bunun 3,62 milyardı Rusiyadan idxal, 1,18 milyardı isə Azərbaycanın ixracı olub. Mənfi saldo 2,44 milyard dollara çatıb. 2025-ci ilin ilk rübündə Rusiya İtaliya və Türkiyədən sonra Azərbaycanın üçüncü ən böyük ticarət tərəfdaşı olub və ümumi dövriyyənin 12%-ni təmin edib.

Malların strukturu qarşılıqlı asılılığın dərinliyini göstərir: Rusiya Azərbaycana əsasən xam neft, yanacaq, qızıl, buğda, polad və digər sənaye xammalı ixrac edir. Azərbaycan isə Rusiyaya əsasən kənd təsərrüfatı məhsulları - pomidor, xurma, fındıq, eləcə də polimerlər satır. Bu iqtisadi bağlar Bakı ilə Vaşinqton arasındakı siyasi yaxınlaşma fonunda mövcud olmaqla Azərbaycanın çoxvektorlu xarici siyasət kursunu nümayiş etdirir.

Azərbaycan eyni zamanda Şərqlə Qərb arasında əsas enerji və tranzit qovşağına çevrilməkdədir. Son 20 ildə ölkədə 21 min kilometrdən artıq yol, 1500 kilometrdən çox dəmir yolu, yüzlərlə körpü və tunel inşa və bərpa olunub. Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu, "Şimal-Cənub" və Orta Dəhliz layihələri, Bakı dəniz limanının modernləşdirilməsi ölkənin tranzit imkanlarını genişləndirir.

Strateji baxımdan ən mühüm təşəbbüs isə Prezident İlham Əliyevin fəal şəkildə irəli sürdüyü Zəngəzur dəhlizidir. Bu nəqliyyat marşrutu yalnız Cənubi Qafqazı deyil, bütün Mərkəzi Asiyanı logistika baxımından dəyişdirə bilər. 2025-ci ilin avqustuna olan məlumata görə, dəhlizin Azərbaycan hissəsində dəmir yolu şəbəkəsi demək olar ki, hazırdır. 2026-cı ilin yazına qədər illik ötürücülük qabiliyyəti 15 milyon ton yükə çatacaq.

ABŞ-ın "Tramp Marşrutu" təşəbbüsü Zəngəzur dəhlizinin tərkib hissəsi kimi təqdim olunur və ciddi maliyyə dəstəyi ilə müşayiət edilir. Vaşinqton artıq Ermənistanın infrastruktur layihələri üçün 145 milyon dollar ayıracağını açıqlayıb. Bu, ABŞ-ın bölgədə təkcə siyasi deyil, həm də iqtisadi möhkəmlənməyə çalışdığını sübut edir.

Bu layihələrin əhəmiyyəti sırf regional logistikadan kənara çıxır. Cənubi Qafqazın qlobal ticarət marşrutlarına inteqrasiyası Rusiyanı yan keçməklə Mərkəzi Asiyanın zəngin nadir torpaq elementlərinə çıxış imkanı yaradır. "World Population Review"nun məlumatına görə, Çinin nadir torpaq metalları ehtiyatı 44 milyon metrik tonla dünya üzrə birincidir. Vyetnam və Braziliya bu həcmin yarısına yaxın ehtiyatlara sahibdir. Rusiya, Hindistan və Avstraliya da ciddi resurs potensialı ilə fərqlənir. Bu elementlər smartfonlardan tutmuş elektromobillərə və silah sistemlərinə qədər yüksək texnologiyalı məhsulların istehsalı üçün həyati əhəmiyyət daşıyır.

ABŞ diplomatiyasının fəallaşdığı bir vaxtda Rusiyaya qarşı beynəlxalq sanksiyalar qüvvədə qalır. Amma onların effektivliyi hələ də müzakirə mövzusudur. 2025-ci ilin sentyabrında Avropa İttifaqı gözlənilmədən Rusiyaya qarşı yeni, 19-cu sanksiya paketinin təqdimatını qeyri-müəyyən müddətə təxirə saldı. "Politico"nun məlumatına görə, məsələ Avropa İttifaqı ölkələrinin Daimi Nümayəndələr Komitəsinin gündəliyindən çıxarılıb, çünki həm Brüssel, həm də ABŞ prezidenti Donald Tramp Slovakiya və Macarıstanı Rusiya neftindən asılılığı azaltmağa məcbur etməyə fokuslanıb.

Tramp dəfələrlə Avropa müttəfiqlərini Rusiya enerji daşıyıcılarını almaqda davam etdiklərinə görə sərt şəkildə tənqid edir və bunu NATO-nun mövqeyini zəiflədən "şokedici" addım adlandırır. ABŞ prezidenti açıq bəyan edib ki, yalnız bütün NATO ölkələri Moskvanın neftindən imtina etdikdə və addımlarını koordinasiya etdikdə Rusiyaya qarşı ən ağır sanksiyaları tətbiq etməyə hazır olacaq.

2025-ci ilin əvvəlində qəbul edilən 16-cı sanksiya paketi isə daha sərt tədbirləri əhatə edirdi: 48 fiziki şəxs və 35 quruma qarşı məhdudiyyətlər, 13 rus bankının SWIFT-dən ayrılması, "kölgə donanması"na aid 74 gəminin qara siyahıya salınması, Rusiyadan ilkin alüminium idxalına qadağa və digər addımlar. Bütün bunlar Moskvanın iqtisadiyyatına davamlı təzyiqi göstərsə də, onların nəticəliliyi hələ də mübahisəlidir.

Rusiya rəsmiləri ABŞ-ın Cənubi Qafqazdakı təşəbbüslərinə istehza ilə yanaşaraq bildirirlər ki, Ağ Evdə imzalanan sənədlər əsasən beynəlxalq mətbuatda müsbət görüntü yaratmaq məqsədi daşıyır. Lakin bu ritorikanın arxasında Moskvanın bölgədə ənənəvi təsir dairəsini itirmək qorxusu aydın görünür.

Azərbaycanla Ermənistan arasında sülh sazişinin imzalanması və "Tramp Marşrutu"nun paraflanması təkcə Cənubi Qafqaz ölkələri üçün deyil, həm də ABŞ üçün böyük qələbədir. Bu prosesin əsas məğlubu isə Rusiya oldu.

Vaşinqtonun diplomatik uğuru Moskvanın yanlış hesablamalarının və imperiya təfəkkürünün nəticəsidir. Rusiya rəhbərliyi hələ də qonşu dövlətləri öz təsir dairəsinin tərkib hissəsi kimi görür və onların suverenliyini nəzərə almır.

Bu yanaşma Moskvanın qonşularını birdəfəlik ondan uzaqlaşdırdı. Halbuki həmin ölkələr Rusiyanın tərəfdaşı ola bilərdilər. Onlar isə əksinə, Vaşinqton və Brüsselin dəstəyinə üstünlük verdilər. Rusiya isə təsirini saxlamaq üçün etnik münaqişələrdən, hərbi müdaxilələrdən və iqtisadi təzyiqdən istifadə edir. Nümunə kimi, Qazaxıstan neftini daşıyan kəmərlərin işindəki süni fasilələr göstərilir. Bu fasilələr Astananın Orta Dəhliz istiqamətində fəallaşdığı diplomatik dönəmə təsadüf edib.

Uğuru möhkəmləndirmək üçün Vaşinqtonun təkcə qarşılıqlı ticarət bəyannaməsi (TRIPP) ilə kifayətlənməsi yetərli deyil. Yeni nəqliyyat marşrutlarının açılması, Ermənistan üzərindən Azərbaycan və Türkiyəyə çıxışın təmin edilməsi və bu yolların qlobal ticarətə inteqrasiya olunması zəruridir. Mərkəzi Asiya ilə əlaqələrin genişlənməsi Orta Dəhlizi möhkəmləndirəcək, Rusiyanı yan keçməyə imkan yaradacaq və strateji resurslara çıxış açacaq.

Belə strategiya yalnız Moskvanın Cənubi Qafqazdakı mövqelərini zəiflətməyəcək, həm də Rusiyaya qarşı tətbiq edilən sanksiyaları tamamlayacaq, Ukraynaya hərbi dəstəyi gücləndirəcək və Kremlin üzərində kollektiv təzyiq effektini artıracaq. Mütəxəssislərin qənaətinə görə, bu strategiyanın effektiv həyata keçirilməsi Mərkəzi Asiyada sabitlik və təhlükəsizliyi təmin edəcək, ABŞ ilə əlaqələri dərinləşdirəcək, regionu beynəlxalq investisiyalar üçün açacaq və demokratik institutları möhkəmləndirəcək.

Azərbaycan isə paralel olaraq həm Qərblə, həm də regionun əsas oyunçuları ilə əməkdaşlığı gücləndirir. Xüsusilə Özbəkistanla əməkdaşlıqda nəzərəçarpacaq uğurlar əldə olunub. İki ölkə sənaye, rəqəmsal iqtisadiyyat, "yaşıl" enerji və təhsil sahələrində fəal əməkdaşlıq edir. Orta Dəhliz üzərindən birgə logistika layihələri, ikili diplom proqramları və elmi tədqiqatlar regional inteqrasiyanın unikal platformasını formalaşdırır.

Türkmənistanla əməkdaşlıq da dinamik inkişaf edir. Əsas lokomotiv isə enerji sektorudur. "Dostluq" yatağında birgə işlər, İran üzərindən həyata keçirilən qaz svopları və birbaşa alışlar münasibətlərin əsas istiqamətini təşkil edir. Təkcə 2025-ci ilin əvvəlindən etibarən Bakı Aşqabaddan 155 milyon kubmetrdən çox qaz alıb və bunun dəyəri 23,3 milyon dollar olub.

Azərbaycanla Ermənistan arasında ABŞ patronajı altında baş tutan sülh prosesi təkcə uzunmüddətli münaqişənin diplomatik həlli deyil, bütün regionun geosiyasi memarlığında fundamental dəyişiklik deməkdir. Amerikanın vasitəçilik uğuru Rusiyanın təsirinin tədricən zəiflədiyini və digər xarici oyunçuların rolunun artdığını nümayiş etdirir.

Azərbaycan üçün bu proses suverenliyin möhkəmləndirilməsi, xarici siyasət kursunun şaxələndirilməsi və ölkənin tranzit potensialının reallaşdırılması baxımından yeni imkanlar açır. Zəngəzur dəhlizi və "Tramp Marşrutu" kimi layihələr ölkəni Avropa ilə Asiya arasında əsas logistika qovşağına çevirə, ciddi iqtisadi dividendlər qazandıra bilər.

Bakı Qərblə əməkdaşlığı inkişaf etdirməklə yanaşı, Moskva ilə də işlək münasibətləri qoruyur ki, bu da mövcud geosiyasi şərtlərdə asan vəzifə deyil.

Region böyük dəyişikliklərin astanasındadır. Bu dəyişikliklərin uğuru yalnız maraqlı ölkələrin liderlərinin siyasi iradəsindən deyil, həm də müxtəlif güc mərkəzləri arasında tarazlıq tapmaq və Cənubi Qafqaz xalqlarının hamısına fayda gətirəcək davamlı inkişafı təmin etmək bacarığından asılı olacaq.