Araz Ayranın hekayəsi Rasim Qaracanın yeni hekayəsi

Kulis.az "Hekayə müzakirəsi" layihəsindən Rasim Qaracanın "Araz Ayranın hekayəsi" adlı yeni hekayəsini təqdim edir.

Hər zaman demişəm, bizim yazıçıların həyatı bəzən öz əsərlərindən daha maraqlı olur. Kaş öz həyatlarını yaza bilsələr, amma olduğu kimi, əyər-əksiyini yontalamadan.

Maraqlı həyatı olan yazıçılardan biri, mənə görə, Araz Ayran idi. Araz çayının millətimizi iki yerə böldüyünü nəzərdə tutaraq özünə “Ayıran” təxəllüsü götürmüşdü, ancaq el dilində bu təxəllüs yuvarlanıb Ayran olmuşdu. Deyəsən təxəllüsünün bu cürə təhrif olunmasına özü səbəb olmuşdu, “Xalq Qəzeti”ndə çap olunan bir hekayəsinin adı "Ayran ellərdən, tərə çöllərdən" idi, altında da imzası – Araz Ayıran, - dəlinin yadına daş salmışdı, o hekayədən sonra hamı ona Araz Ayran deməyə başladı.

Araz lap bu yaxınlaracan yaşadı, Covidə tutuldu, 78 yaşında həyatla vidalaşdı. Ancaq sağlığıda hər dəfə onu görəndə heyrətlənməyə bilmirdim, yaşına görə çox gənc və qıvraq görünürdü. Nəcib cizgiləri olan sifət quruluşu vardı, yumşaq dalğalı saçları, şairanə gözləri görənlərdə rəğbət hissi oyandırırdı. Ölkənin dağ rayonlarının birində, çoxuşaqlı kasıb bir ailədə anadan olmuşdu, uşaqlıqdan zəhmətlə böyümüş, həyatın çətinliyini dadmışdı. Ancaq ağır kənd həyatı, əzablı uşaqlıq illəri onun zahiri görkəmində sərt izlər buraxmamışdı, tanımayanlar ilk baxışdan onu bir almana və ya bir fransıza bənzədərdi. Sifətindəki ciddiyyət, yumşaq və nəzakətli danışıq tərzi bu insana bir avropalı imajı verirdi. Parlaq istedadı olmasa da, deyəsən elə zahiri görkəminə görə hörmət sahibi idi, çağdaş ədəbiyyatdan söz düşəndə Araz Ayranın da adı bəzən yada düşürdü.

İndi artıq Araz Ayran həyatda yoxdur, sanki heç o adda adam olmayıb. Deyirlər ha, "insan ki öldü, oldu min ilin ölüsü" - indi onun nə özünü, nə də əsərlərini yada salan var, sanki “bu adda, bu nişanda bir yazar olmayıb, olmayıb, olmayıb”.

Arazla tanışlığımızın tarixi 1987-ci ilə təsadüf edir. Bu tarixi dəqiq xatırlamağımın səbəbi var, həmin ildə mənə bir məktub yazıb. O illərdə Şirvan şəhərində yaşayır, yerli İşıq qəzetində işləyirdim. Adətən Bakıdan gələn şairləri qarşılamaq, onları zəhmətkeşlərlə görüşdürmək mənə həvalə olunurdu. Bu işdə səriştə qazanmışdım, tanıdığım zavod direktorlarına zəng edir, bəzən zavod kollektivi ilə görüşmədən də göndəriş vərəqələrinə qol çəkdirir, onlara yardımçı olurdum. Rayonda yaşayan gənc ədəbiyyat həvəskarının tanınmış yazarlarla bu cür tanışlıq qurması da az əhəmiyyətli sayılmazdı.

Araz Ayranın və yanındakı daha bir şairin Şirvana gəlişi may ayına təsadüf etmişdi. Zavodları gəzib işləri tamamladıqdan sonra onları evə dəvət etdim və bizim bağcada, vişnə ağaclarının kölgəliyində masa qurub oturduq. Qonaqların gözlənilməz gəlişi evdə çaşqınlıq yaratdı, anamın tez-tələsik bişirdiyi kartof qızartması ilə günortamızı yola verdik. Bu kartof qızartması söhbəti də Arazın məktubunda öz əksini tapmışdı, ona görə yaddaşımda özünə yer tutub bu günə qədər.
Daha sonra uzun illər görüşmədik, tamamən unutdum bu hadisəni. Çünki daha ciddi hadisələr girdi araya, ölkə dağıldı, müharibə başladı, mən də yaşadığım coğrafiyanı dəyişməli oldum. Üstündən 15 il keçəndən sonra Arazla qarşılaşanda və mənə Şirvandakı o görüşü xatırladanda buna heç cür inanmağım gəlmirdi:

- O adam sən idin? Ola bilməz...

- Vallah mən idim - Araz and içirdi, - sizin bağçada kartof qızartması yedik, necə ola bilər yadından çıxa?

Sonra köhnə kağızların arasından Arazın məktubunu tapıram, yaddaşımdakı daşlar bir-bir yerinə oturur.

Artıq Bakıya köçmüşdüm və Arazla tez-tez rastlaşırdıq. Ancaq artıq ədəbiyyata və ədəbiyyat adamlarına baxışım dəyişmişdi, Araz Ayran kimi qələm adamları mənim görüş dairəmə girmirdi. Onun çəkingən, bir az da qorxaq mövqeyi, uzun illərdi bir yerdə sayması, ədəbiyyat ağalarının kölgəsində dolaşması aramızda uçurum yaradırdı. Düzdür, səmimi salamlaşmalar, hal-əhval tutmalar öz yerində idi, aradabir mənə yeni çıxan kitablarını hədiyyə edirdi, nəzakət xatirinə, canımı dişimə tutub bir-iki hekayəsini oxumuşdum, mənə çox sönük, cansıxıcı gəlirdi bu hekayələr. Buna baxmayaraq, məhsuldarlığına söz ola bilməzdi, durmadan yazır, yeni kitablar çıxarır, adı qəzet və jurnal səhifələrindən düşmürdü. Maraqlıdır ki, bütün nəşrlərdə, saytlarda çıxan hekayələrində yanqılıncı çəkilmiş təkcə bir fotodan istifadə edirdi. Əslində bu foto Arazın xarakterini ifadə etmirdi, süni bir duruşu vardı bu fotoda və gözlərinin kənarı retüş edilərək sürmələnmişdi. Sanki qarşısına məqsəd qoymuşdu, yaddaşları bombardman edəcəkdi, bu cür ardıcıl nöqtə vuruşlarıyla əbədiyyət qapısının kilidini qıracaqdı. Təəssüf, Araz ölümündən 3 il keçməsinə baxmayaraq, indi tamamən unudulub. Cəmi bir misrası ilə və ya hansısa maraqlı bir cümləsi ilə yadda qalan, xatırlanan, fb-da paylaşılan o qədər yazıçı, şair var ki, ancaq nədənsə Arazı kimsə yada salmır, cild-cild kitablar yazmış bu adam özünün ölüm sərhəddini aşıb bu tərəfə gələ bilmir.

*
Maraqlıdır ki, Araz Ayranın yaradıcılığında ölüm motivi üstünlük təşkil edirdi. Bəlkə də gənc qalmasının səbəbi hər zaman ölümü düşünməsi və yazması olub. Deyirlər, gündə üç dəfə ölümü xatırlamayan kafirdi, Araz Ayranda bu əksinə idi, o ölümü heç vaxt unutmurdu, üstəlik onu ikiyə qatlayırdı, yəni ölümü həm düşünür, həm də yazırdı. Hətta bir hekayəsində ölmüş qəhrəmanı qəbirin içində oyanıb oradan çıxmağa çalışır, dərin-dərin düşünür, həyatın, yaşamağın gərdişi haqqında ehkamlar kəsirdi. Bax elə bu hekayəsində o qeyri-adi istedad sahibi olduğunu göstərməyi bacarırdı, oxucunun canını sıxıb az qala o dünyalıq etmək əlbəttə istedad tələb edirdi. Demək olar, Araz Ayranın bütün varlığı ölüm sferasında idi, onun "həyatı və yaradıcılığı" haqqında deyil, "ölümü və yaradıcılığı" haqqında danışmaq daha doğru olardı. Yaşadığımız ölkədə bu cür ölümlə yaşayıb nəfəs alan o qədər insan var ki, bunun səbəbləri mütləq araşdırılmalıdır. Belə adamlar, məsələn, sevgilisi ilə ilk görüşdə, böyük ehtimal bu cür cümlələr qurur: "Mən ölsəm nə edərsən?" və ya sevgi məsələsi daha irəli nöqtələrə gəlib çatanda qarşı tərəfdən belə bir sual partlaya bilər: "Öləndə bizi harada basdıracaqlar?". Araz Ayranın, bu xaçpərəst simalı yaraşıqlı insanın öz sevgililəri ilə nədən danışdığı haqqında heç bir təsəvvürüm olmasa da, onun sədaqətli köpək gözlərindəki qorxu ifadəsini hər görəndə ölmədən ölən həmin tip insanlar gəlir gözlərimin önünə. Hə, bəlkə də, onu ölüm haqqında düşünməyə və yazmağa vadar edən səbəb qorxaqlığı idi. Bu qorxaqlıq haqqında daha sonra danışaram. Hələlik isə Araz Ayranın həyatının ən mənalı hadisəsini burada diqqətinizə çatdırmaq istəyirəm.

*

Hər bir insanın həyatının əsas hadisəsi olur. Onun o hadisəyə qədərki və o hadisədən sonrakı həyatı həmin hadisənin işığında daha aydın görünür və xüsusi məna qazanır.
Bildiyiniz kimi, 1990-cı ildə ölkəmiz çətin tarixi günlər yaşayıb. İşsizlik, müharibə, qaçqın düşən insanlar hamının həyatını qara rəngə boyayıb, Araz Ayranın da həyatı bu həyatlardan fərqlənməyib. O zaman özünü və uşaqlarını aclıq fəlakətindən qurtarmaq üçün yollar axtarıb, nəhayət çıxış yolunu tapıb. Çox götür-qoydan sonra, tənbəllik etməyib, yaxın bir qohumundan aldığı borc pulla ölkədaxili reysə təyyarə bileti alıb, yollanıb Naxçıvana. Qarşısına məqsəd qoyub, o zaman müxalifətdə olan Heydər Əliyevdən müsahibə alacaqdı. Araz Ayran bu səfərə həyatının yatırımını etmişdi, özünün küt zəkası ilə Heydərin hakimiyyətə gələcəyini və bunun sayəsində də özünün ağ günə çıxacağını fəhm etmişdi.

Səfər uğurlu alınmış, çox keçmədən müsahibə "Ədəbiyyat və İncəsənət" qəzetində dərc olunmuşdu.

Cəmi dörd ildən sonra Əliyev hakimiyyətə gələndə Araz Ayranın ən xoşbəxt günləri başlamışdı, daha doğrusu, çox yaxın zamanda xoşbəxt olmanın ehtimalı onu xoşbəxt etmişdi. Ailədə, dostlar və qohumlar arasında etibarı birdən birə artmışdı. Ömründə ilk dəfə müdrik uzaqgörənliyi həyatda öz təsdiqini tapmışdı. Tezliklə ölkə başçısının onu axtarıb tapacağını, çətin zamanlarda cəsarət göstərib ondan müsahibə almasının layiqli qarşılığını hansısa yüksək bir vəzifə ilə qiymətləndirəcəyini gözləmişdi. Ağır doxsanıncı illərin aclıq və pulsuzluq dönəmlərini bu xəyalın şirin cazibəsi içərisində keçirmişdi Araz, daha doğrusu, bu xəyal onun ağır 90-cı illər girdabından sağ-salamat çıxmasına səbəb olmuşdu. Tək özü deyil, əzablara düçar etdiyi arvadı, yeniyetməlik dövrünü yaşayan uşaqları dənizin fırtınalı sularında batmaqda olan gəminin sakinləri kimi bu inanılmaz xəyalı gözlərinə tutub hər şeyin çox yaxınlarda yaxşı olacağına ümid bəsləmişdilər. Ölkə başçısının, bu əfsanəvi siyasi xadimin güclü yaddaşının olması, ona edilən yaxşılıqları unutmaması onların ümidlərini bəsləyən sarsılamz təsləlli qaynağı idi. O, mütləq Araz Ayranı yada salacaq, vətən, xalq yolunda canını şam kimi əridən bu təmənnasız insanın fədakarlıqlarına ən yüksək qiyməti verəcəkdi. İllər keçdikcə o müsahibənin dəyəri Araz Ayranın nəzərlərində öz məzənnəsini artırırdı, zarafat deyildi, o qanlı-qadalı illərdə böyük cəsarət göstərib o vaxtlar dünyanın qurtaracağı kimi görünən Naxçıvana səfər etmiş, həyatını təhlükəyə ataraq dissident siyasətçidən müsahibə almışdı. Hətta geri qayıdarkən təyyarəyə bilet tapa bilməmiş, - deyəsən o zamanın hakimiyyət adamları qəsdən onun işini çətinə salmışdı, - məcbur olub İran üzərindən avtobusla Bakıya qayıtmışdı. Hələ qəzetlər, heç bir qəzet bu müsahibəni yaxına buraxmaq istəməmişdi, ən sonda o zaman az tirajla çıxan və heç kəsə lazım olmayan "Ədəbiyyat və İncəsənət" qəzetində müsahibəni çap etdirə bilmişdi. Qəzetin bir neçə nüsxəsini etibarlı əllərlə gələcək ölkə başçısına çatdırmışdı. Hətta əldən çatmasaydı belə, yaxın silahdaşlarının qəzeti ona çatdıracağına şübhə etmirdi. Dövr elə dövr idi, hər bir müsahibə Heydər Əliyevə hava-su kimi lazım idi, hətta Araz Ayrana lazım olduğundan, arzularının həyata keçib-keçməyəcəyi məlum olmayan uzaq gələcəkdəkindən daha çox lazım idi, çünki bu gün, bu saat bir damlacıq da olsa onun ayaqda durmasına yardım edirdi. O həmrəylik damlasının üzərinə Araz Ayranın nəzərində hər keçən gün daha bir damla əlavə olunurdu, indi isə illər keçdikcə bu xəyali damla aşıb-daşan selə çevrilmişdi. Bu böyük şəxsiyyətin o həmrəylik damlasını qiymətləndərəcəyinə bir an olsun şübhə etmirdi, əlbəttə, hər şeyin zamanı vardı, bir gün telefonu zəng çalacaq, onu möhtərəmin hüzuruna dəvət edəcəkdilər, nəhayət həyatının sərmayəsini ona qaytaracaqdılar.

Bax o zaman, artıq o zaman ağ qoçla qara qoç məlum olacaqdı. O zaman göstərəcəkdi ona yuxarıdan aşağı baxanlara özünün kim olduğunu. Onu yazıçı saymayanlara talenin özü öz sərt cavabını verəcəkdi. Hələ o tənqidçi var ha, onun yazdıqlarını kənd nəsri kimi qələmə verən, modernizm mərhələsinə gəlib çatmadığını yazan o həpənd, ilk növbədə ona öz yerini göstərəcəkdi, onu dizin-dizin süründürəcək, qan qusduracadı. Birdən ürəyində mərhəmət damarı baş qaldırırdı, yox, ondan belə açıq şəkildə qisas almayacaqdı, sadəcə sifətinin necə dəyişdiyinə baxıb həzz alacaqdı, qoy haqqında tərifli yazılar yazsın, hamı onun necə cındır, ikiüzlü olduğunu görsün, bu yetərli idi.

Daha nə istəyə bilərdi ölkə başçısından? Əlbəttə ki, ilk növbədə parlamentdə kürsü istəyəcəkdi, təkcə elə millət vəkili olmaq bütün bağlı qapıları üzünə açacaqdı. Yox, yox, bu nadir görüşdə səhvə yol vermək olmazdı, ən əsas olanı istəməliydi - parlamentdə kürsü! Nəyə görə də olmasın, məgər bu ölkədə ondan layiqli, ondan daha sədaqətli və onun qədər çalışqan başqa birisi var idimi? Varsa, deyərəm göstərsinlər. Yoxdur, əlbəttə ki, yoxdur, birmənalı olaraq ölkə başçısına özündən daha sədaqətli, daha etibarlı bir insan görmürdü, lazım gələrsə bunu sübut edə bilərdi. Özünə bu sualı da verirdi: "Bu yaltaqlıqdırmı?" və özü də öz cavabını verirdi: "Əlbəttə ki yox, əgər ləyaqətsiz bir insana sədaqətli olsaydı bunun adı olardı yaltaqlıq, ancaq axı ölkə başçısı ləyaqət simvolu idi, ölkəni parçalanmaqdan qurtarmışdı".

Bu arzular gerçək olacaqdı, ya tez, ya da gec. Araz Ayran buna adının Araz olduğu qədər əmin idi. Buna görə də artıq arzuları həyata keçmiş kimi qürurla gəzir, elə bu səbəbə görə idi ki, üzündəki kinayəli təbəssüm əksilmirdi. Ona yaramazlıq edən insanlara müdrikcəsinə gülümsünürdü, onların çox yaxın zamanda peşiman olacaqlarına əmin idi. Heydər Əliyev 1993-cü ildə hakimiyyətə gəldi və Araz Ayranın bu xəyalları tam 10 il sürdü, rəhbər vəfat edən günə qədər. Düzdür, illər keçdikcə daxili dialoqu bir az səngimişdi, artıq zamanında etdiyi fədakarlığın qarşılığını almayacağına dair şübhələr qəlbində yuva qurmuşdu, gözlərindəki müdrik təbəssümün işığı azalmışdı, ancaq özünə də, yaxınlarına da (yaxınlarına deyəndə ki, arvadı Sonaya) inandırmışdı ki, kişi vaxtsız vəfat etdi, işləri çox oldu, başı qarışdı, yoxsa məni mütləq yanına çağıracaqdı. Zaman keçdikcə arzularının miqyası nisbətən azaldı, əgər ilk illərdə parlamentar olmağı istəyəcəkdisə, sonrakı illərdə Yazıçılar Birliyinin sədri olmaq da onu qane edərdi, lap axırlarda isə Ədəbiyyat Qəzetinin redaktoru olmağa da razı idi. Bir gün deyil, iki gün deyil, illərlə özünü həmin kürsülərdə təsəvvür edir, xəyallar qurur, düşmənləri ilə necə rəftar edəcəyini götür-qoy edirdi. Məsələn, iki il Yazıçılar Birliyinin sədri olurdu, bir il “Ədəbiyyat Qəzeti”nin redaktoru, bir iki il də “Ulduz” və ya “Azərbaycan” jurnallarının redaktoru olurdu. Təkcə bunlar deyildi xəyalını etdikləri. Seçilmiş Əsərləri dövlət hesabına nəşr ediləcəkdi, heç olmasa “Tərəqqi” medalına layiq görüləcəkdi, daha sonra ömürlük prezident təqaüdü alacaqdı. Sona ilə birlikdə xarici səfərlərə yollanacaqdı. Bilmək olmazdı, əgər arxasında dövlət durarsa Nobel mükafatına qədər gedə bilərdi. Sonra da başlayırdı mükafat pullarını necə xərcləyəcəyini düşünməyə. Təsadüfi deyildi, Facebook səhifəsinin örtük fotosuna Eyfel qülləsinin təsvirini qoymuşdu, xəyalən dünya mədəniyyətinin bu ecazkar paytaxtını fəth etmiş kimi hiss edirdi özünü.

Araz Ayranın ömrünün tam 10 ili bu xəyallarla keçdi, çətin keçid illərini - 90-cı illəri, - bu xəyallarla aşmağı bacardı. Lakin təkcə xəyal bəsləmirdi, eyni zamanda rəhbərin qəbuluna düşməkdən ötrü yollar axtarırdı. Bir zamanlar qonşunun evinə gedər kimi sadə olan bu görüş indi müşkülə dönmüşdü. Məktublarını ölkə başçısına çatdırmırdılar. Qəbula yazılırdı, ancaq xırda məmurlar onu qarşılayıb yola salırdı. Rəhbərin qatıldığı mətbuat konfranslarından və ya ictimai görüşlərdən fürsət tapmağa çalışırdı, amma heç zaman polis kordonunu yarıb keçə bilmirdi. Hətta rayonlara qədər gedib çıxırdı, Sabirabadda, Yevlaxda, Lənkəranda zəhmətkeşlərlə görüşən ümummilli liderin gözünə görünmək, "Heydər müəllim, bu mənəm, Araz Ayıran, yadınıza düşürəm, Naxçıvanda, 90-cı ildə, müsahibə. . ." demək istəsə də yenə də səsinin çatacağı bir məsafəyə qədər buraxmamışdılar onu. Əlbəttə, vaxt gələcək, onun qarşısını kəsən bütün polisləri, yaltaq məmurları cəzalandıracaqdı - bir az əsəbləşib onları çarmıxa çəkir, sonra ürəyində bağışlayırdı, çünki mərhəmətli insan idi, ancaq xəbərdarlığını da edirdi, bax bu səhvi bir dəfə etdiniz, bir daha etməyin, yoxsa cəzanız ağır olar.

Cəmi bir dəfə, jurnalist kimi qatıldığı, ən azından 500 nəfərin iştirak etdiyi bir açılış mərasimində səhnəyə yaxınlaşıb "Heydər müəllim . . ." deyə qışqırmışdı, sözü ağzında qalmış, cümləsini bitirə bilməmişdi, polislər basmarlayıb onu hop götürmüşdü, yalnız ağzını qapayan güclü barmaqların arasından boğula-boğlua "məni tanıdınızmı" deyə bilmişdi. Ondan sonrakı günlərdə bu təxribatçını sorğu-sual etmişdilər, polis idarəsinə günlərlə ayaq döymüş, izahat yazmışdı. Başına gələnləri başa salmış, axırda onu arxayın etmişdilər, sənin istəklərini biz ölkə başçısına çatdırarıq demişdilər.

Hər nə olursa olsun, fakt faktlığında qalırdı, 1990-cı ilin sentyabr ayında dərc olunmuş, kopyalarını çıxardıb hər zaman çantasında gəzdirdiyi, rəsmi idarələrə işi düşəndə çıxarıb ortaya qoyduğu o müsahibə əlinin altında idi, bu onun dövlətçilik mövqeyində olduğunu, birmənalı olaraq indiki hakimiyyətin yanında yer aldığını göstərən sarsılmaz sənəd idi. Buna görə də, səfalət içərisində yaşamasına, bütün məhrumiyyətlərinə, bəzən ac qalmasına baxmayaraq, özünü bu dövlətin qurucularından, təməl daşını atanlardan sayırdı, eybi yox, qoy onun qiymətini bilməsinlər, fədakarlığını görməzlikdən gəlsinlər, ancaq o, mərhum dövlət başçısına ömrünün sonuna qədər sadiq qalacaqdı, onun ideyalarını yaşadacaqdı.
Kim bilir, bəlkə də müsahibə ümummilli liderə gedib çatmamışdı, buna çox az ehtimal verirdi, ancaq həyatının çıxılmaz anlarında, taleyindən küsdüyü məqamlarda istər-istəməz qəlbində yuva qururdu bu fikir. Yoxsa, başqa cür olması mümkün deyildi, rəhbərin onu unutması ağlasığmaz idi. Müsahibəni tamamlayandan sonra birlikdə yemək yemişdilər, çörək kəsmişdilər, axı necə ola bilərdi, çörək kəsdiyin insanı unutmaq mümkün idimi?

İllər keçəndən sonra, artıq Araz Ayranın yaşı səksəni haqlayan vaxtlarda onunla təsadüfən küçədə rastlaşıb hal-əhval tuturam, bir dəri, bir sümük soyuq əlləri ilə əlimi tutb buraxmır, bir az ordan-burdan danışırıq, səhhətinin necə olduğunu soruşuram, "dünənkindən pis, sabahkından yaxşı" deyir, sonra sağollaşıb ayrılırıq. İki-üç addım gedındən sonra arxadan səsləyir məni, dönüb baxıram, titrək səslə, "bunu o müsahibədə də demişəm" deyir. "O müsahibə" Araz Ayranın həyatının işarəsi idi.

*
Nəhayət, gəldik hekayənin sonuna. Rəhbərlə görüş Araz Ayranın həyatının mərkəz hadisəsi idi. O hadisəyə qədər 48 il yol gəlmişdi, o hadisədən sonra da 30 il yaşadı. Həyatı boyunca təkcə bir dəfə qəhrəmanlıq etmişdi, bu qəhrəmanlığı etməkdən ötrü 48 il yaşamış, təcrübə və bir atımlıq cəsarət toplamışdı. Hər şey tərsinə də ola bilərdi. Başqa həmyerlilərinin etdiyi kimi, hər şeyi dəqiq hesablasaydı, müsahibə çıxandan sonra da zəhmətə qatlanıb Naxçıvana uçsaydı, müsahibənin dərc olunduğu qəzeti əlbəəl rəhbərin özünə təqdim etsəydi, bunu fəhm edə bilsəydi, indi hər şey başqa cür olacaqdı. Bunu təsəvvür etmək belə başını gicəlləndirirdi. Başqa deputatlar necə etmişdisə, gərək utancaqlığı bir kənara qoyaydı, ilahi ədalətə inanmayaydı, ilahi ədalətin arxasına keçib bir az itələməliydi, bəlkə sadəcə kiçik bir təkan bəs edərdi, fələyin çarxı hərəkətə gələrdi. Lakin qızıl fürsət qaçırılmışdı. Taleyin qara qarğalarını hürkütməkdən ötrü cəmi bircə dəfə kiş demişdi, ancaq bu yetərli olmamışdı, atalar üçdən deyib, gərək heç olmasa üç dəfə kiş, kiş, kiş deyəydi, özü əlbəəl aparıb qəzeti çatdıraydı, üstündən bir dəfə də zəng edib rəhbərin hal-əhvalını soruşaydı. Özünün ölüm ya qalım məsələsini təsadüfün ixtiyarına buraxmayaydı.

79 yaşının tamam olmasına cəmi bir ay qalmış Dəmiryol xəstəxanasındakı palatada yatan Covid xəstəsi Araz Ayıran bunları düşünürdü. Dünyadan köçürdü, sağalacağına ümidi yox idi. Gözlərindəki müdrik təbəssüm azalmışdı, amma tamam yoxa çıxmamışdı. Bir azdan oksigen balonuna qoşulacaq və bununla da yaşamağına son qoyulacaqdı. Son anda əlinin taqətsiz hərəkəti ilə tibb bacısına toxunmuşdu, bu onun nəsə demək istədyinə işarə idi, lakin üzündəki maska və xırıltılı səsi Araz Ayranın söyləmək istədiklərini anlaşılmaz edirdi, tibb bacısı anlaya bilmirdi bu sözləri, "omüsbə-omüsbə" deyirdi, yəqin demək istəyirdi, "o müsahibə", yəni "o müsahibə rəhbərin əlinə çatsaydı hər şey başqa cürə olacaqdı" demək istəyirdi, tibb bacısına yaxşı bəxşiş verə bilməməsinin üzürxahlığını edirdi, bir insan taleyinin sığışdığı bu kəlmə ilə. Lakin palatada olan heç kəs onun nə demək istədyini başa düşmədi, nə tibb bacıları, nə də həkimlər.

Beləliklə ömrünü yazıçılığa həsr etmiş, yüzlərlə hekayə, neçə-neçə roman yazmış bir yazıçı dünyadan köçdü, necə səssiz yaşamışdısa ölümü də eləcə səssiz oldu. Pandemiya dövrünə təsadüf etdiyinə görə, necə də qəribədir, Araz Ayrana yas da tutulmadı, ehsan verilmədi. Xəbər tutanlara, eşidənlərə böyük oğlu təbəssümlə "onlayn dəfn elədik" dedi.