Azərbaycan Mərkəzi Asiya: Yeni regional güc arxitekturası

Mərkəzi Asiya regionu XXI əsrin geosiyasi transformasiyalarında aparıcı oyunçulardan birinə çevrilməklə yanaşı, Azərbaycanın xarici siyasətinin də əsas prioritet istiqamətlərindən birini təşkil edir. Bu önəmin kökündə yalnız coğrafi yaxınlıq deyil, həm də ortaq etnik, mədəni, tarixi və geosiyasi bağlar dayanır. Türk Dövlətləri Təşkilatının (TDT) institusional güclənməsi, Avrasiyanın enerji və nəqliyyat xəritəsində yeni magistralların formalaşması və Azərbaycanın Qarabağ müharibəsi sonrası yaratdığı geosiyasi reallıqlar Bakı-Mərkəzi Asiya münasibətlərinin strateji məzmununu dərinləşdirən əsas amillərdir.

Postkonflikt dövrünün diktə etdiyi yeni reallıqlar və Azərbaycanın yüksələn regional rolu

2020-ci il İkinci Qarabağ müharibəsi və 2025-ci il 8 avqust Vaşinqton anlaşması Cənubi Qafqazda yeni siyasi təhlükəsizlik arxitekturasını formalaşdırdı. 

Azərbaycan:
•    tam suverenliyini bərpa etmiş,
•    Postsovet məkanında ən sabit iqtisadi-siyasi modelə malik,
•    regional enerji və nəqliyyat infrastrukturunun əsas daşıyıcısı bir dövlət kimi yeni mərhələyə qədəm qoydu.

Bu yeni mərhələdə Azərbaycanın qarşısında duran əsas hədəflər:

1.    Regional sülh və təhlükəsizliyi möhkəmləndirmək,
2.    Avrasiya nəqliyyat dəhlizlərinin mərkəzi hissəsinə çevrilmək,
3.    Cənubi Qafqazı geoiqtisadi əməkdaşlıq qovşağına çevirmək,
4.    Türk dövlətləri ilə institusional inteqrasiyanı gücləndirmək,
5.    yeni dünya düzənində orta güc statusunu möhkəmləndirməkdir.

Bu baxımdan Mərkəzi Asiya ölkələri ilə əlaqələrin dərinləşdirilməsi Azərbaycanın strateji xəttinin təməl komponentidir.

Xəzər dənizi: ayırıcı deyil, geosiyasi birləşdirici mərkəz
Azərbaycan ilə Mərkəzi Asiya ölkələrini fiziki olaraq ayıran Xəzər əslində XXI əsrin Avrasiya arxitekturasında:

•    nəqliyyat körpüsü,
•    enerji platforması,
•    rəqəmsal inteqrasiya məkanı,
•    ortaq tarixin simvolu kimi çıxış edir.

Xəzərin strateji əhəmiyyəti formalaşmaqda olan yeni dünya düzənində daha da artıb:

•    regionun enerji təhlükəsizliyində əsas arteriyadır,
•    Orta Dəhlizin “su üzərindəki hissəsini” təşkil edir,
•    türk-müsəlman dünyasının həm siyasi, həm iqtisadi, həm mədəni inteqrasiyasının təbii mərkəzidir.

Azərbaycan bu geosiyasi üstünlüyü rasional şəkildə istifadə edərək Xəzəri regional əməkdaşlığın təkanverici qüvvəsinə çevirir.

Orta Dəhliz: Azərbaycanın strateji logistik üstünlüyü və Mərkəzi Asiyanın qərbə açılan qapısı

Orta Dəhliz (Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutu) Avrasiyanın yeni iqtisadi arteriyasına çevrilməkdədir. Dünyada təchizat zəncirlərinin yenidən qurulduğu bir dövrdə bu dəhliz Çin–Mərkəzi Asiya-Xəzər-Azərbaycan-Türkiyə-Avropa xətti boyunca alternativ ticarət marşrutu kimi strateji məna kəsb edir.

Azərbaycanın infrastrukturu bu dəhlizin əsas ötürücü rolunu oynamaqdadır:

•    Ələt Beynəlxalq Ticarət Limanı - 25 milyon ton potensialla Xəzərin ən böyük limanlarından biri;
•    Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu – Mərkəzi Asiya üçün Türkiyə və Avropaya ən qısa quru yol;
•    Geniş ticarət donanması və 9 beynəlxalq hava limanı;
•    Rəqəmsal və gömrük xidmətlərinin sürətli modernizasiyası.
Statistika Azərbaycanın mövqeyinin artdığını təsdiqləyir:
•    2024-cü ildə Mərkəzi Asiyadan keçən tranzit 2023-cü ilə nisbətən 18% artaraq 1,3 milyon tonu keçib.
•    2025-ci ilin ilk doqquz ayında bu rəqəm 1 milyon tona yaxınlaşıb ki, bu da rekord göstəricidir.

Gələcəkdə Zəngəzur dəhlizinin açılması isə Orta Dəhlizin Avrasiyadakı yük paylanmasını tamamilə dəyişəcək və Mərkəzi Asiya ölkələri üçün yeni çıxış imkanları yaradacaq.

Enerji əməkdaşlığı: Regional güc balansının əsas sütunu

Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistan arasında formalaşan yeni enerji koordinasiyası:

•    enerji sistemlərinin sinxronizasiyası,
•    bərpaolunan enerji mənbələrinin inteqrasiyası,
•    yaşıl enerji nəqli xəttlərinin yaradılması
kimi sahələri əhatə edir.
Bu əməkdaşlıq təkcə iqtisadi deyil, həm də geosiyasi məna daşıyır:
•    Avrasiyada enerji təhlükəsizliyini möhkəmləndirir,
•    regionu yeni enerji ixrac mərkəzinə çevirir,
•    böyük güclərin enerji marşrutları üzərində dominantlığını balanslaşdırır,
•    Avrasiyanın yaşıl enerji  xəritəsini müəyyən edir.

Azərbaycanın “yaşıl enerji zonası” konsepsiyası ilə Mərkəzi Asiyanın alternativ enerji potensialı birgə yeni strateji sinerji yaradır.

Rəqəmsal inteqrasiya: “Rəqəmsal İpək Yolu”nun strateji çəkisi
Azərbaycana və Mərkəzi Asiyaya aid fiber-optik infrastrukturun inkişafını nəzərdə tutan “Rəqəmsal İpək Yolu” layihəsi XXI əsrin yeni rəqəmsal xəritəsinin əsas elementlərindən biri hesab olunur. Bu layihə:

•    Avrasiya üzrə yüksək sürətli rəqəmsal bağlantı yaradacaq,
•    region ölkələrinin rəqəmsal iqtisadiyyatını birləşdirəcək,
•    siber təhlükəsizlik və kibermühit əməkdaşlığını gücləndirəcək.

Bu, həm də geoiqtisadi rəqabətdə regionu yeni mərhələyə daşıyan faktordur.
Azərbaycan-Özbəkistan ittifaqı: Türk dünyasının strateji sütunlarından biri
Azərbaycan ilə Özbəkistan arasında münasibətlər “müttəfiqlik səviyyəsində” qiymətləndirilir. Liderlər arasındakı siyasi harmoniya bu münasibətlərin inkişafının əsas katalizatorudur.

Əməkdaşlıq sahələri:
•    enerji və nəqliyyat,
•    sənaye kooperasiyası,
•    müdafiə sənayesi,
•    kənd təsərrüfatı,
•    humanitar əlaqələr.

Bu ittifaq həm ikitərəfli səviyyədə, həm də Türk Dövlətləri Təşkilatı çərçivəsində yeni regional sinerji yaradır.

Məşvərət Zirvəsi: Türk-Mərkəzi Asiya-Azərbaycan inteqrasiyasının yeni mərhələsi

Prezident İlham Əliyevin Mərkəzi Asiya Dövlət Başçılarının 7-ci Məşvərət görüşündə iştirakı təkcə diplomatik jest deyil;

Bu, Azərbaycanın:
•    Türk dünyasının qərb qolu kimi inteqrasiyanın əsas lokomotivinə çevrildiyini,
•    Xəzəryanı əməkdaşlığın mərkəzində dayandığını,
•    Avrasiyanın enerji və nəqliyyat arxitekturasında lider rolunu gücləndirdiyini göstərir.

Görüşün nəticələri siyasi, iqtisadi, energetik, mədəni, humanitar və rəqəmsal transformasiya sahələrində çoxsəviyyəli əməkdaşlığın daha da dərinləşəcəyinə işarə edir.

Yeni Avrasiya modelində Azərbaycanın strateji missiyası

Mərkəzi Asiya ilə münasibətlər Azərbaycanın xarici siyasətinin yalnız bir hissəsi deyil, regional güc olmaq strategiyasının mərkəzi sütunudur. Azərbaycan:

•    Xəzərin qərb sahilində təkcə tranzit ölkəsi deyil,
•    Avrasiyanın şərq-qərb istiqamətli inteqrasiyasının əsas hərəkətverici qüvvəsinə,
•    Türk dünyasının qərbə açılan qapısına,
•    Enerji və rəqəmsal körpünün qurucusuna çevrilir.

Mərkəzi Asiya ilə strateji tərəfdaşlıq Azərbaycanın yeni dünya düzənində orta güc statusunun güclənməsi və Cənubi Qafqazın əməkdaşlıq məkanına çevrilməsi baxımından həlledici rol oynayır.

Mürtəza