Azərbaycan teatr sənətində Molyer faktoru Gülər Ədilzadə

Kulis.az Gülər Ədilzadənin "Azərbaycan teatr sənətində Molyer faktoru" yazısını təqdim edir.

Molyer deyirdi ki, gün gələcək, hər kəs deyəcək: “Molyerin dilində danışın”, yəni, fransızca danışın. Fransa dramaturgiyasının ən böyük simalarından biri Jan Batist Molyerdir.

Şekspir dünyada faciələri ilə tanındığı qədər Molyer də öz komediyaları ilə tanınır. Klassik komediyanın yaradıcısı məhz Molyerdir. Yaradıcılığının ilk illərində “Zorən təbib”, “Gülünc ədəbazlar”, “Sqanarel”, “Ərlər məktəbi”, “Arvadlar məktəbi” kimi maraqlı səhnə əsərləri yazıb. Sonrakı illərdə isə Molyer onu geniş arealda tanıdan və sevdirən daha güclü pyeslərini qələmə alıb. Bu dram əsərlərinin arasında “Məcburi nikah”, “Don Juan”, “Mizantrop”, “Zorən təbib”, “Xəsis”, “Məhəbbət fitnəsi”, “Tartüf”, “Don Juan”, “Skapenin kələkləri”, “Jorj Danden” və s. pyeslərin adlarını çəkmək olar.

1622-ci ildə Fransada doğulmuş Jan Batist Molyer dünya dramaturgiyasında komediya janrının ən usta sənətçilərindən hesab olunur. Molyerin zamanını “Roi Soleil” (Günəş Kral) dövrü adlandırılır. O, bu zamanın, bu çevrənin yazıçısıdır. Yaradıcılığına Parisin dəbli yaşam tərzinin, qadınların, saray həyatının, kübar mühitin böyük təsiri olmuşdur. Molyer həmçinin İtalyan teatrının “Komedi del arte”sindən təsirlənmişdir.

Dünya teatr tarixində iz qoymuş Jan Batist Molyerin Azərbaycan teatrında da özünəməxsus yeri var. Belə ki, milli teatrımızın təşəkkül dövründə dramaturqlarımızın yaradıcılığında Molyer təsiri duyulmuşdur. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin, Mirzə Fətəli Axundzadənin, Nəcəf bəy Vəzirovun yaradıcılığında Molyer komediyalarının dəsti-xəttini görmək olar. Bu təsir, əlbəttə ki, M.F.Axundzadə yaradıcılığında daha çox duyulur. M.F.Axundzadənin “Hekayəti-Molla İbrahim Xəlil kimyagər” əsərində Hacı Nuru obrazı “Mizantrop” əsərinin qəhrəmanı Alsesti ilə, “Sərgüzəşti-mərdi xəsis” əsərinin Hacı Qarası “Xəsis”dəki Qarpaqonla müqayisə olunur.

Mirzə Fətəli Axundzadə milli dramaturgiyanın əsasını qoyduqdan sonra yazıçı və dramaturqlarımız yeni pyeslər yazmaqla yanaşı, xarici dramları tərcümə və təbdil etməklə repertuarı genişləndirirdilər. Azərbaycan teatrında ən çox təbdil və təcrümə olunan ilk müəlliflərdən biri Molyerdir. Teatr tədqiqatçısı Qulam Məmmədli “Azərbaycan teatr salnaməsi” kitabında 1905-1920-ci illər arasında müxtəlif həvəskar teatr dəstələrinin Molyerin “Zorən təbib”, “Xəsis” əsərlərinə quruluş verdiyini bildirir. Lakin bu tamaşaların bəzilərinin, sadəcə, oynanılma tarixi və ifaçıları məlumdur və onlar haqqında daha ətraflı məlumat ala bilmirik.

Hüseyn Ərəblinski (“Zorən təbib”, Molyer), Mirseyfəddin Kirmanşahlı “Bağa qınını bəyənməz” (“Meşşan dvoryanlıqda”, 9 aprel 1928), Abbas Mirzə Şərifzadə (“Zorən təbib”), Aleksandr İvanov (“Jorj Danden”, 14 dekabr 1923), Aleksandr Tuqanov (“Don Juan”, 18 yanvar 1926), (“Jorj Danden”, 1924), Rza Darablı (“Skapenin kələkləri”, 5 dekabr 1936), Mehdi Məmmədov (“Vasvası xəstə”, Gəncə Teatrı), Səməd Mövləvi (“Jorj Danden”, Naxçıvan teatrı), Yusif Yulduz (“Cancur Səməd”, Naxçvan teatrı), Zəfər Nemətov, Tofiq Kazımov kimi rejissorlar bir zamanlar Molyerin komediyalarına fərqli və maraqlı quruluşlar vermişlər.

Əbülfət Vəli (Cənnətəli, “Zorən təbib”), Məhəmməd bəy Əlvəndi (Təbib İlyas, “Zorən təbib”), Ələkbər Süheyli (Tuba, “Zorən təbib”), Cəlil Bağdadbəyov (Təbib, “Zorən təbib”), Xəlil Hüseynov (Cəbi, “Zorən təbib”), Cahangir Zeynalov (Eyvaz, “Zorən təbib”), Abbasmirzə Şərifzadə (Don Juan, “Don Juan”), Mustafa Mərdanov (Jorj Danden, “Jorj Danden”, Sqanarel, “Don Juan”, Jordan, “Bağa qınını bəyənməz”), Əli Qurbanov (Jeront, “Skapenin kələkləri”), Möhsüm Sənani (Skapen, “Skapenin kələkləri”), Nataliya Lizina (Tuba, “Zorən təbib”), Sona Hacıyeva (Zerbinetta, “Skapenin kələkləri), Mirzağa Əliyev (Skapen, “Skapenin kələkləri”), Mərziyə Davudova (Elvira, “Skapenin kələkləri”), Ələsgər Ələkbərov (Cancur Səməd, “Cancur Səməd”), Nəsibə Zeynalova (Elvira, “Skapenin kələkləri”), Kərim Sultanov (Notarus, “Cancur Səməd”), Məmmədağa Dadaşov (Valer, “Zorən təbib”, Leandr, “Skapenin kələkləri”), Hüseynağa Sadıqov (Jeront, “Skapenin kələkləri”), Süleyman Əsgərov (Arqant, “Skapenin kələkləri”), Əliağa Ağayev (Sqanarel, “Zorən təbib”), Süsən Məcidova (Javklina, “Zorən təbib”, Zerbinetta, “Skapenin kələkləri), Firəngiz Şərifova (Zerbinetta, “Skapenin kələkləri) kimi aktyorlar Molyer personajlarını ifa etmişlər.

Molyer XX əsrin sonu və XXI əsrdə də Azərbaycan teatrının sevə-sevə müraciət etdiyi dramaturqlardan biri olmuşdur. Belə ki, Rəhman Əlizadə, Oruc Qurbanov, Mirbala Səlimli, Əsgər Əsgərov, Nihad Qulamzadə kimi rejissorlar böyük komedioqrafın əsərlərini səhnəyə qoymuşlar.

Azərbaycan teatrında “Xəsis”, “Zorən təbib”, “Don Juan”, “Jorj Danden”, “Skapenin kələkləri” əsərləri Molyerin ən çox müraciət olunan pyeslərindəndir.

Ədəbiyyat siyahısı

1. Cəfər Cəfərov, Əsərləri, II cild, Bakı, Azərnəşr, 1968
2. Qulam Məmmədli, “Azərbaycan teatrının salnaməsi”, Bakı 1975
3. İnqilab Kərimov, “Azərbaycan teatr tarixi, I cild, Bakı-“Elm”, 2008
4.İnqilab Kərimov, “Azərbaycan peşəkar teatrının tarixi və inkişaf mərhələləri”, “Maarif” nəşriyyatı, Bakı, 2002