Azərbaycan və Ermənistan cəmiyyəti sülhə hazırdırmı? Bakı və İrəvan sakinlərinin sülh düşüncəsi TƏHLİL VİDEO

İkinci Qarabağ müharibəsi Azərbaycanın qələbəsi, ərazi bütövlüyünü və suverenliyini tam bərpa etməsi ilə başa çatdı. Bu mühüm qələbə təkcə hərbi uğur deyil, eyni zamanda beynəlxalq hüququn və BMT-nin qəbul etdiyi prinsiplərin bərpası demək idi. Həmin mərhələdən sonra regionda dayanıqlı sabitliyin və təhlükəsizliyin təmin olunması üçün sülh və əməkdaşlıq gündəliyi ön plana çıxdı.

Azərbaycan və Ermənistan arasında uzun illər davam edən gərgin münasibətlərin fonunda müharibədən sonrakı dövrdə əsas hədəf iki ölkə arasında tammiqyaslı sülh sazişinin imzalanması və normallaşma prosesinin təşviqidir. Sülh gündəliyinə dair aparılan danışıqlar nəticəsində, demək olar ki, əksər məsələlər üzrə razılaşma əldə olunub. Lakin bir neçə mübahisəli bənd hələ də tərəflər arasında fikir ayrılığının mövcud olduğunu göstərir. Tərəflər arasında bu məsələlərə dair müzakirələr ölkə rəhbərləri və digər rəsmi şəxslər arasında davam edir.

Tirana görüşü: Sülh gündəliyinə doğru əhəmiyyətli addım

Belə görüşlərdən sonuncusu 2025-ci il mayın 16-da Albaniyanın paytaxtı Tiranada keçirilib. “Avropa Siyasi Birliyi”nin 6-cı sammiti çərçivəsində Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və Ermənistanın Baş naziri Nikol Paşinyan arasında baş tutan görüş regionda sülh gündəliyinin irəli aparılması baxımından əlamətdar hadisə kimi qiymətləndirilir.

Görüş zamanı tərəflər hələ də açıq qalan məsələlər – xüsusilə Ermənistan Konstitusiyasında Azərbaycana qarşı ərazi iddialarına yol açan müddəalar və sərhədlərin delimitasiyası kimi əsaslı mövzular ətrafında fikir mübadiləsi aparıblar.

Ermənistan Xarici işlər nazirinin müavini Vaan Kostanyan görüşü konstruktiv adlandıraraq, hər iki liderin danışıqları davam etdirməyə hazır olduqlarını bildirib.

Sülh naminə dəyişiklik

Tiranadakı görüşdən bir neçə gün sonra Ermənistanın Baş naziri Paşinyan ölkə konstitusiyasına dəyişiklik təşəbbüsü ilə çıxış edib. O, bu gün keçirilən “İrəvan dialoqu-2025” konfransında qeyd edib ki, sülh sazişinin Konstitusiya Məhkəməsinə təqdim olunması zəruridir və əgər sənəd Ermənistan qanunvericiliyinə uyğun hesab edilməzsə, bu halda konstitusion dəyişiklikləri təşviq etməyə hazırdır: “Sülh imkanını əldən vermək olmaz və bunun üçün mən Konstitusiyaya dəyişikliklər təklif edəcəyəm”.

Paşinyan eyni zamanda regionda sülh perspektivlərinə nikbin yanaşaraq bildirib ki, Ermənistan və Azərbaycan arasında yeni müharibə baş verməyəcək: “Bütün mübahisələrə, təxribatlara və digər hallara baxmayaraq, Ermənistan və Azərbaycan arasında müharibə olmayacaq. Sülh olacaq və bu mənə son dərəcə aydın görünür”.

Siyasi Konsensus Formalaşır: Bəs cəmiyyət nə deyir?

Qeyd edək ki, müharibə bitəndən sonra sülh təşəbbüsü ilə ilk olaraq Azərbaycan çıxış edib. Rəsmi Bakı Ermənistanla sülh sazişinin imzalanması üçün iradə ortaya qoyub, sülh prinsiplərini irəli sürüb. İki ölkə arasında sülh danışıqları da, əsasən, elə Azərbaycanın təklif etdiyi prinsiplər əsasında aparılıb və tərəflərin də qeyd etdiyi kimi, saziş artıq razılaşdırılıb. Bir-iki prinsipial məsələ qalıb ki, onlarla bağlı da razılıq əldə olunması üçün təmaslar və müzakirələr davam edir.

İki ölkə rəhbərləri arasında aparılan intensiv danışıqlar bir daha təsdiqləyir ki, Azərbaycan və Ermənistan sülh sazişinin imzalanması istiqamətində siyasi iradə nümayiş etdirir. Bu proses, regional sabitlik və təhlükəsizliyin təmin olunması baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır.

Lakin istənilən siyasi razılaşmanın dayanıqlı və davamlı olması üçün cəmiyyətlərin dəstəyi həlledici rol oynayır. Bu baxımdan əsas sual ortaya çıxır: Azərbaycan və Ermənistan cəmiyyəti, sadə insanlar sülhə, barışığa və mehriban qonşuluq münasibətlərinə nə dərəcədə hazırdır?

Hər iki ölkədə əhval-ruhiyyəni öyrənmək məqsədilə Anews.az TV kanalı Bakı və İrəvan şəhərlərində küçə sorğuları aparıb. Bu sorğular xalqların sülh gündəliyinə yanaşmasını və prosesə münasibətini ortaya qoymaq baxımından mühüm ictimai-siyasi göstərici hesab oluna bilər.

Sorğunu təqdim edirik:

Nazik (İrəvan): Mənim üçün bütün millətlər millətdir. Amma hər şeyin bir həddi var. Nəsə sənə aid deyilsə, deməli aid deyil. Məncə, hər bir insanın ləyaqəti, şərəfi, ölçü hissi olmalıdır. Əgər nəsə mənim deyil və onu götürürəmsə, deməli, oğruyam, bu qədər sadədir. Heç kimi damğalamaq istəmirəm. Azərbaycanlılara qarşı düşmənlik hissi bəslədiyimi deyə bilmərəm, amma istilik də yoxdur. Mən heç bir şəkildə ölüm istəmirəm. Heç bir öldürmə formasını istəmirəm. Müharibə istəmirəm. İstəyirəm ki, insanlar bu həqiqəti başa düşsünlər ki, Tanrı qarşısında biz hamımız bərabərik. Bu gün bir parça torpaq üstündə həyat almaq, ya da qəbir daşlarını dağıtmaq olmaz. Mən onların yaşamasına qarşı deyiləm – amma qoy yalnız onlara haqla aid olanı alsınlar, aid olmayanı yox. Ümid edirəm ki, məni anlayırsınız. Hətta xatırlayıram, balaca olanda, azərbaycanlılar Ermənistanda yaşayırdı. Onlar iri qarpızlar satırdılar. Hətta onlarla bir fotom da var – məni qarpızın üstünə oturtmuşdular və bir yerdə şəkil çəkdirmişdik. İnkar etmirəm, çoxlu yaxşı insan var idi. Azərbaycanlı qonşularımız vardı. Amma bu gün heç kim təhlükəsiz deyil. Hətta yaxşı insanlar da hadisələrin axarında itə, hər şey yenidən təkrarlana bilər.

Baba Məsimov (Bakı): Otuz il əvvəl [Ermənistan] Azərbaycan torpaqlarını işğal etdi və BMT Nizamnaməsinə görə biz bu torpaqları azad etməyə haqqımız var idi, bunu da etdik. Amma bilirsiniz, tarixdə qalib tərəf nadir hallarda sülhə can atan tərəf olur. Azərbaycan bu baxımdan bəlkə də istisnadır – sülh təşəbbüsü ilə ilk çıxış edən tərəf məhz Azərbaycan oldu, dedi ki, torpaqlarımız bütövdür, suverenliyimiz və ərazi bütövlüyümüz bərpa olunub, indi gəlin sülh haqqında danışaq. Qəribədir ki, Ermənistan sülh prosesini müxtəlif bəhanələrlə uzatmağa çalışır. Təbii ki, açıq şəkildə “biz sülh istəmirik” deyə bilməzlər. Bunu etiraf edə bilməzlər. Amma sülh prosesini ləngitməyə çalışırlar. Amma elə bir an gəlir ki, çıxılmaz vəziyyət yaranır – bu an gələcək. İndi Ermənistan açıq-aşkar tıxanıb və Azərbaycanın irəli sürdüyü bütün şərtlər – heç biri qeyri-qanuni deyil – hamısı BMT Nizamnaməsinə uyğundur və tamamilə legitimdir. Amma Ermənistanın Konstitusiyasında hələ də bizə qarşı ərazi iddiaları var. Sonra bir qrup var, onsuz da heç vaxt fəaliyyət göstərməmişdi – mənasız, səmərəsiz Minsk Qrupu. Artıq münaqişə yoxdursa, Minsk Qrupunun rolu tamamilə ləğv edilməlidir. Onsuz da bu, həmişə formal bir struktur idi, indi de-fakto buraxılmalıdır.

Rita (İrəvan): Sülh ola bilməz, bu, sadəcə, yalan fikirdir. İnsanları aldadırlar, əsl sülh başqa yerlərdə baş verir. Amma indi gördüyümüz sülh deyil. Bu bir illüziyadır.

Vüqar Babayev (Bakı): Düşünürəm ki, sülh müqaviləsi imzalansa, bu, yaxşı olar. Heç olmasa müharibə olmaz və sabitlik olar. Azərbaycanda yaşayırıq, gözəl bir ölkəmiz var. Hər şey yaxşı olacaq, inşallah.

Xaçatur Armenakyan (İrəvan): Hamımıza sülh lazımdır. Otuz ildən sonra həm ermənilər, həm də azərbaycanlılar özlərinə bu sualı verəcəklər: Biz niyə müharibəyə getdik, niyə öldük, bütün bunlar nəyə görə idi? Bu məsələdə çoxlu sual var və bu məsələni daha da dərinə aparmaq olar. Müharibə dəhşətli bir şeydir. Biz müharibənin kökünü və onu necə bitirmək lazım olduğunu anlamalıyıq. Biz qonşuyuq, bir yerdə yaşamağa məcburuq. Nə biz, nə də azərbaycanlılar bir yerə gedəcək.

Vətəndaş (Bakı): Onlar elə dərin yaralar qoyublar ki, yaddaşımıza həkk olunub. Yəni, emosional baxımdan desək, əgər biz ruhən düşünürüksə. Məncə, siyasi baxımdan bu, yəqin ki, yaxşı bir şeydir. Amma əxlaqi səviyyədə öz dəyərlərimizə nəzər salsaq, onların bizə yaşatdığı ağrı çox dərin izlər qoyub, məncə.

Vətəndaş (İrəvan): Xeyr, təəssüf ki, mən Azərbaycanla barışa biləcəyimizə inanmıram. Hətta bu günkü hökumət bu istiqamətdə irəliləməyə çalışsa da, düşünmürəm ki, bizim – qürur və ləyaqət sahibi bir millət – bu yolla gedəcək. Gələcəkdə nə olacaqsa, onu yalnız Tanrı bilir.

Vətəndaş (İrəvan): Bilmirəm – bu, düşünməyi tələb edir. Amma hər problemin bir həlli var. Ağıllı olanlar düşünsün – onlar mütləq bir yol tapacaqlar.

Vətəndaş (İrəvan): Biz sülhü sevirik – sülhü təklif edən bizik. Amma Azərbaycan müharibəni təklif edir. Dürüst olaq – onlar bizi elə bir vəziyyətə sürükləyirlər ki, əgər sülh alınmasa, müharibə olacaq.

Vətəndaş (İrəvan): Müharibə heç vaxt yaxşı deyil. Sabah nəsə baş verə bilər – müharibə yenidən başlaya bilər, yeni problemlər meydana çıxa bilər. Bu, yaxşı nəticələnməyə bilər – əsas narahatlıq budur. Həm Ermənistan, həm də Azərbaycan üçün bu, yaxşı olmaz.

Vətəndaş (İrəvan): Bilirsiniz, azərbaycanlılar da burada yaşayırdılar, insanlar sülh içində yaşadığı vaxtlarda. Amma o qədər şey dağıdılıb ki, indi bu artıq mümkün deyil. Mənim fikrim budur. Bu alınmayacaq – nə deyə bilərəm? Sadəcə olaraq alınmayacaq. Bilmirəm. Baxın, ruslar ukraynalılarla və ya belaruslarla nə qədər yaxın idilər – və indi onlarla belə alınmır. Qətllər olub. Bir-birilərinə dəhşətli şeylər ediblər. İndi bu necə baş tuta bilər? O qədər əsir var.

Vətəndaş (İrəvan): Bu çətindir. Onlarla birlikdə yaşamaq emosional baxımdan çox ağırdır. Biz tam şəkildə irəli gedə bilmirik və elə bil heç nə olmayıbmış kimi davrana bilmirik.

Vətəndaş (Bakı): Məncə, bu, hər iki tərəf üçün çox mühüm addım olar. Bu, həm onlar, həm də bizim üçün əhəmiyyətli olar.

Vətəndaş (İrəvan): Biz ümidliyik – ümid edirik ki, hər şey yaxşı olacaq. Azərbaycanla sülh? Sülh əldə etmək çox çətin olacaq. Yəqin ki, baş verməyəcək. Amma bəlkə də baş verər. Hələ də mümkündür – kim bilər. Əgər biz heç bir torpaqdan imtina etməsək və hər şey olduğu kimi qalsa, bu əla olar. Amma əgər biz torpaqdan imtina etməliyiksə və onu türklərə verməliyiksə, bu, bizim üçün sülh deyil. Bu torpağı saxladığımız müddətcə sülh hələ də mümkün ola bilər. Amma onlar artıq nəyi alıblar? Xeyr, ehtimal ki, onu qaytarmayacaqlar. Əgər bu torpağı saxlayırıqsa və sülhə razılaşırıqsa, deməli, sülhün mənası var. Sülhdən yaxşı heç nə yoxdur.

Vətəndaş (İrəvan): Sülh mürəkkəb bir prosesdir. Sadəcə olaraq “gəlin sabah imzalayaq və sülh olsun” demək – bu, reallıqdan uzaqdır. Görəcəyik, necə olacaq. Mən gözləyirəm və ümid edirəm.

Vətəndaş (Bakı): Məncə, bu əladır və həqiqətən inanıram ki, bu, Azərbaycanın gələcəyi üçün müsbət bir addım olacaq. Coğrafi baxımdan onlar qonşu ölkədir. Yəqin ki, müharibəni bitirmək ən yaxşısıdır.

Naira (İrəvan): Əlbəttə, bizim hökumət sülhə çalışır. Əgər onlar Azərbaycanla razılığa gələ bilsələr, sülh sazişi imzalayacaqlar. Amma yalnız o halda ki, Əliyev də razı olsun – və əgər şərtlər hər iki tərəf üçün qəbulolunandırsa.

Anri (İrəvan): Sülhü heç cür təsəvvür etmək olmur – heç bir formada. Münaqişə həmişə olub, indi də var və gələcəkdə də olacaq. Bu, daim olacaq. Düşmənçilik əbədidir – hər zaman mövcud olacaq. Bu, faktdır.

Astğik (İrəvan): Mən Azərbaycanla sülh ehtimalını görmürəm – prinsipcə. Çünki Azərbaycan əslində Türkiyədir – və Türkiyənin məqsədi Turanı bərpa etməkdir, Uraldan Altaya qədər uzanan imperiyanı. Ora çatmaq üçün isə Ermənistanı keçməlidirlər. Beləliklə, Ermənistan – və ermənilər – varlıqları ilə belə, onların qarşısında maneədir.

Marat (İrəvan): Biz qonşuyuq – və qonşular kimi yaşamalıyıq. Mən belə düşünürəm. Ola bilər ki, uzun illər düşmən olmuşuq, baxışlarımız fərqlidir, amma yenə də... biz yenidən qonşu ola bilmək üçün bir yol tapmalıyıq. Bu, sadəcə mənim fikrimdir – mən belə düşünürəm. Məncə, bu, düzgün yoldur.

Vətəndaş (İrəvan): Mən bu barədə müsbət düşünmürəm – vəziyyət çox qarışıqdır. Və mən heç vaxt, əsla Azərbaycanı qəbul etməyəcəyəm – hətta onlar birlikdə mehriban yaşamaq istədiklərini desələr belə. Çünki onlar mehribanlıq nə deməkdir, onu belə bilmirlər.

Dima (İrəvan): Hələlik, beş ya da on il əvvələ nisbətən o qədər də aqressiv deyil, deyəsən. Mən Paşinyanla Əliyevin bir çox videosunu görmüşəm, orada onlar qəhvə içir və sülh içində danışırlar, deyəsən. Amma bilmirəm... Hələlik, əvvəlki qədər aqressiv deyil, məncə.

Aram (İrəvan): Elə vaxt olub ki, insanlar sülh içində birlikdə yaşayıblar – və məncə, indi də bu mümkündür. Amma indi həmişə bəhanə var – heç kim güzəştə getmək istəmir. Hər iki tərəf geri çəkilmək istəmir – məncə, əsas problem budur. Amma hər şeyə baxmayaraq, hiss edirəm ki, sülh getdikcə daha da çətinləşir.

Vətəndaş (İrəvan): Sülh? Sülh olmayacaq. Türklərlə sülh ola bilməz. Türklərlə də, azərbaycanlılarla da sülh ola bilməz. Heç vaxt. Heç vaxt. Sülh olmayacaq.

Lernik (İrəvan): Sülh elə bir şeydir ki, hamıya lazımdır – həm Ermənistana, həm də Azərbaycana. Və mən ümid edirəm ki, sülh sazişi mütləq əldə olunacaq. Müharibə yaxşı deyil – heç kimə faydası yoxdur. Biz müharibənin nəticələrini gördük, bütün respublikalar da gördü. Baxın, Rusiya və Ukrayna – o müharibəyə baxın və onun gətirdiyi fəsadlara. Ona görə də sülh, həqiqətən, düzgün yoldur. Saziş imzalanmalıdır – sülh sazişi.

Sorğunun nəticəsindən də görünür ki, kimisi keçmişin ağır mirasının sülhə mane olduğunu düşünür, kimisə isə gələcək üçün yeni səhifənin açılacağına inanır.

Uzun illər davam edən münaqişələr, itkilər və qarşılıqlı inamsızlıq bu gün sülhə ciddi maneə kimi ortaya çıxır. Bu maneələri dəf etmək mümkün olacaqmı? Bunu zaman göstərəcək.