Azərbaycan “yaşıl nəqliyyat yolunda: mikromobilliyə artan maraq ARAŞDIRMA

Azərbaycanda Mobilliyin Transformasiyası Proqramı mikromobilliyin xüsusi yer tutduğu müasir şəhər mühitinin yaradılması üçün güclü alətə çevrilir. Bu təşəbbüs əhalinin mobilliyini artırmaq, şəhər mərkəzlərində nəqliyyat yükünü azaltmaq və ekoloji vəziyyətin yaxşılaşdırılması məqsədi daşıyır. Proqramın mühüm aspekti bütün hərəkət iştirakçılarının təhlükəsizliyini təmin etməkdir.

Mikromobillik dedikdə, şəhər daxilində qısamüddətli səfərlər üçün nəzərdə tutulmuş elektrikli skuterlər, velosipedlər, təktəkərlilər və seqveylər kimi kiçik nəqliyyat vasitələri nəzərdə tutulur. Bir çox ölkələrdə bu nəqliyyat növü ətraf mühitə uyğunluğu, rahatlığı və yol infrastrukturunun yükünü azaltmaq qabiliyyətinə görə populyarlıq qazanır. Bununla belə, mikromobilliyin uğurlu inkişafı üçün müvafiq infrastruktur lazımdır: velosiped yolları, enerji doldurma stansiyaları və nəqliyyatın idarə edilməsi sistemləri.

Azərbaycanda mikromobilliyin inkişafı

Azərbaycanda mikromobillik həllərinin nəqliyyat sisteminə inteqrasiyası üçün artıq mühüm addımlar atılıb. Velosipedçilərin və elektrik mühərrikləri ilə təchiz edilmiş azhərəkətli nəqliyyat vasitələrinin istifadəçilərinin təhlükəsizliyini artırmaq məqsədilə “Yol hərəkəti haqqında” qanuna və İnzibati Xətalar Məcəlləsinə dəyişikliklər edilib. Yeni anlayışlar təqdim edilib, yol nişanları və nişanlanma xətləri yenilənib ki, bu da hərəkət üçün daha rahat şərait yaradır.

Yerli həllər hazırlayarkən mikromobillik sistemlərini uğurla tətbiq etmiş şəhərlərin təcrübəsi nəzərə alınıb. Məsələn, Barselona (İspaniya) və Braqa (Portuqaliya) velosiped yollarının və elektrikli skuterlərin icarəsi sistemlərinin inteqrasiyasının effektivliyini nümayiş etdirib. ABŞ-də Nyu York və Mayami kimi meqapolislərdə mikromobilliyi tənzimləmək üçün kompleks yanaşmalar, o cümlədən sürəti məhdudlaşdıran zonalar, xüsusi parkinq sahələri və ekoloji cəhətdən təmiz nəqliyyat vasitələri üçün endirimli tariflər tətbiq edilir.

Beynəlxalq təcrübə və onun tətbiqi

Mikromobilliyin inkişafı bir çox ölkələrin nəqliyyat siyasətində əsas istiqamətlərdən biridir. Dünyanın hər yerində şəhərlər elektriklə işləyən velosipedlərdən və skuterlərdən istifadəni təşviq etmək üçün maliyyə güzəştləri, vergi endirimləri, subsidiyalar və infrastrukturun inkişafı kimi tədbirlər görür. Müxtəlif ölkələrdə hansı yanaşmalardan istifadə olunduğunu nəzərdən keçirək.

Avropada Avropa Velosipedçilər Federasiyası tərəfindən yaradılmış “EuroVelo” velosiped marşrutlarının böyük şəbəkəsi inkişaf etdirilir. Layihəyə 40 ölkədən keçən 14 uzun tras daxildir. Şəbəkənin ümumi uzunluğu 90 000 km-dən çox olacaq ki, bunun da 20 000 km-dən çoxu artıq hazırdır.

Almaniya mənzərəli və mədəni görməli yerlər, tarixi şəhərlər arasından keçən geniş velosiped yolları şəbəkəsi ilə məşhurdur. Ən populyar marşrutlar arasında Vezer çayı boyunca uzanan velosiped yolunu (520 km), Dunay velosiped yolunu (2 850 km), Mayn çayı boyunca uzanan velosiped yolunu (600 km) və Elba çayı boyunca uzanan velosiped yolunu (1 220 km) göstərmək olar.

Hazırda şəhərlərdə velosiped infrastrukturu fəal şəkildə inkişaf etdirilir. O cümlədən Berlində velosiped hərəkətinin payının 2018-ci ildəki 18 %-dən 2030-cu ilə qədər 23 %-ə çatdırmaq planlaşdırılır.

Bu məqsədlə əsas şəhər ərazilərini birləşdirən 865 km prioritet marşrutlar, əsas magistral yollar boyunca 550 km yeni velosiped yolları və 100 km yüksəksürətli velosiped yolları daxil olmaqla 2 371 km uzunluğunda velosiped yollarının vahid şəbəkəsi razılaşdırılıb. Ümumilikdə Berlində şəhər velosiped yolları şəbəkəsinin uzunluğu 3 000 km olacaq.

Bundan əlavə, Almaniya elektrikli velosipedlərdən istifadəni təşviq edir: məsələn, Berlində işçilər getdikləri hər kilometrə görə 0,3 avro kompensasiya ala bilərlər.

Fransa da velosiped infrastrukturunun inkişafına fəal sərmayə qoyur. “2023-2027-ci illər üçün velosiped və piyada hərəkətinin inkişafı planı” çərçivəsində dövlət 2 milyard avro ayıracaq. Məqsəd 2027-ci ilə qədər təhlükəsiz velosiped yollarının uzunluğunu 80 000 km-ə, 2030-cu ilə qədər isə 100 000 km-ə çatdırmaqdır.

İnfrastrukturun yaradılması ilə yanaşı, Paris və digər şəhərlərdə dayanıqlı mobilliyi təşviq etmək üçün addımlar atılır. Məsələn, Parisdə işçilər işəgötürənlər tərəfindən maliyyələşdirilən və sosial ödənişlərdən azad edilən “dayanıqlı mobillik paketləri” (FMD) vasitəsilə nəqliyyat xərclərini kompensasiya edə bilərlər. 10-dan çox işçisi olan şirkətlər ictimai nəqliyyata dəstək üçün vergi güzəştləri alır. Ölkə daxilində velosiped (o cümlədən elektrikli velosipedlər) alınması üçün 400 avroluq dövlət subsidiyası da var ki, bunun müddəti 2027-ci ilə qədər uzadılıb.

2022-ci ilə olan məlumata görə, Niderlandda 35 000 km-dən çox velosiped yolu var. Ölkədə gediş haqqının ödənilməsi sistemi mövcuddur, velosipedçilər hər kilometrə görə 0,23 avro vergisiz əlavə ödəniş alırlar, velosiped icarəsi isə vergi güzəştləri və təmirə görə azaldılmış ƏDV dərəcəsi ilə təmin edilir.

ABŞ-də mikromobillik sürətlə inkişaf edir, lakin infrastruktur və tənzimləmə problemləri ilə üzləşir. Hazırda velosiped yollarının və elektrikli skuter zonalarının tikintisini maliyyələşdirən “Safe Streets” və “Roads for All” (SS4A) kimi infrastrukturun təkmilləşdirilməsi layihələri həyata keçirilir. 2022-ci ilə olan məlumata görə, ABŞ-də 34 ştat və Kolumbiya dairəsi boyunca uzanan 30 502 km velosiped yolu var. Merilend və Tennessi marşrutları birləşdirildikdən sonra ümumi uzunluğun 80 000 km-dən çox velosiped marşrutunu əhatə edəcəyi gözlənilir.

ABŞ hökuməti də bu infrastrukturun istifadəçiləri üçün stimullaşdırıcı tədbirlər həyata keçirir. Belə ki, federal vergi güzəştləri (E-BIKE Act) 8 000 dollara qədər olan elektrikli velosiped alınması zamanı 30 %-ə qədər (1 500 dollara qədər) endirim təmin edir. Nyu-York, San-Fransisko və Denver də daxil olmaqla bir sıra şəhərlərdə yerli subsidiyalar qüvvədədir. Məsələn, Denver sakinləri elektrikli velosiped alarkən 1 400 dollara qədər endirim əldə edə bilərlər.

Velosiped kirayələnməsini təşviq etmək üçün Çikaqo və Los-Ancelesdə tələbələr və aztəminatlı vətəndaşlar üçün velosiped paylarına endirimlər və pulsuz dəqiqələr təklif edilir. Kaliforniya və Oreqonda elektroskuterlər və velosipedlər üçün enerjidoldurma stansiyaları şəbəkələrini genişləndirilir ki, bu da onların istifadəsini daha rahat edir.

Kaliforniyada isə yeni elektrikli velosipedin alınması üçün 2 000 dollara qədər həvəsləndirici vauçerlər təqdim edən “California E-Bike Incentive Project” layihəsi qüvvədədir. Koloradoda “Colorado Energy Office” yeni elektrikli velosiped və müvafiq avadanlıq almaq istəyən aşağı gəlirli (gəliri regionun orta gəlirinin 80 %-dən az olanlar) və orta gəlirli (gəliri regionun orta gəlirinin 80 %-dən 100 %-nə qədər olanlar) sakinlər üçün güzəşt proqramı həyata keçirib.

Proqramın tətbiq edildiyi elektrikli velosipedlərin maksimum dəyəri: standart elektrikli velosipedlər üçün 5 000 dollara qədər; yük elektrikli velosipedlər üçün 8 500 dollara qədər; adaptiv velosipedlər üçün 8 500 dollara qədər.

Sinqapurda yaxşı inkişaf etmiş velosiped yolları şəbəkəsi var, elektrikli skuterlər isə məcburi şəkildə qeydiyyata alınır və sürət həddi 25 km/saatdır. 2021-ci ilə olan məlumata görə, ölkədə 400 km-dən çox velosiped yolu var idi, “Yaşıl plan 2030”a əsasən isə onların uzunluğu 1 320 km-ə qədər artacaq. İnfrastrukturun inkişafı üçün “Active Mobility Grant” dövlət proqramı mövcuddur və o, biznes və yaşayış kompleksləri üçün velosiped dayanacağı və enerji doldurma stansiyalarının quraşdırılması xərclərinin 80 %-ə qədərini (lakin 80 000 Sinqapur dollarından və ya təxminən 59 000 ABŞ dollarından çox olmayaraq) qarşılayır. Bundan əlavə, tələbələrə və aztəminatlı vətəndaşlara elektrikli skuter və velosiped kirayəsi üçün güzəştli tariflər təklif olunur, təhlükəsizlik üzrə təlimləri bitirmiş elektrikli skuter sürücülərinə isə sığorta üzrə endirimlər edilir.

Çində də velosipedlər və mikromobillik populyarlıq qazanır. Pekin meriyasının Nəqliyyat Komissiyasının məlumatlarına görə, şəhər sakinləri və qonaqları 2023-cü ildə veloşerinq xidmətlərindən 1,09 milyard dəfə istifadə ediblər. Orta gündəlik səfərlərin sayı 2,99 milyona çatıb ki, bu da 2022-ci illə müqayisədə 12,8 % çoxdur.

Çində velosiped sürməyin effektivliyini artırmaq üçün süni intellekt (AI) və əşyaların interneti (IoT) texnologiyaları fəal şəkildə tətbiq olunur. Hançjouda “WeChat” və “Alipay” ödəniş xidmətləri ilə inteqrasiya olunmuş “ağıllı velosiped kiryəsi” sistemi yaradılıb.

Dövlət dəstəyinə daxildir:

- Pekin və Şanxayda elektrikli velosipedlərin və skuterlərin alınmasına 30 %-dək subsidiyalar;

- Velosiped infrastrukturunun genişləndirilməsi üçün 2023-cü ildə 1 milyard yuandan (140 milyon ABŞ dolları) çox vəsait ayrılıb;

- Bəzi şəhərlərdə ictimai nəqliyyat istifadəçiləri velosipedləri ilk 30 dəqiqə pulsuz kirayəyə götürə bilərlər;

- Şanxayda elektrikli velosipedlərin mübadiləsi üçün 500 yuan (təxminən 70 ABŞ dolları) subsidiya təklif edilir (proqram 30 iyun 2025-ci ilə qədər davam edir).

Yaponiya ekoloji təmizliyə üstünlük verir: Tokio və Osakada elektrikli velosipedlərin alınması üçün 800 dollara qədər subsidiya verilir, işçiləri üçün elektron velosipedlər təqdim edən şirkətlər isə vergi güzəştləri əldə edirlər. Bir sıra şəhərlərdə elektrikli skuter və velosiped sahibləri üçün pulsuz enerjidoldurma təklif olunur.

Hindistanda Dehli administrasiyası elektron velosiped alıcılarını minimum pərakəndə satış qiymətinə 25 %-ə qədər endirim təklif etməklə (lakin 5 500 rupi və ya 63 ABŞ dollarından çox olmamaqla) dəstəkləyir. Yük elektrikli velosipedlərinin sahibləri 33 % endirim (lakin 15 000 rupi və ya 176 ABŞ dollarından çox olmamaqla) əldə edə bilərlər.

Çin istifadə olunan elektrikli velosipedlərin sayına görə liderdir. Belə ki, Çində 300 milyondan çox, ABŞ-də 100 milyondan çox, Yaponiyada 72 milyondan çox, Braziliyada 40 milyondan çox, Avropada 5 milyondan çox elektrikli velosipeddən istifadə olunur. 2021-ci ildə Hindistanda istifadə olunan ikitəkərli nəqliyyat vasitələrinin ümumi sayı 12,3 milyonu keçib. Ölkədə velosiped satışları 2020-ci ildəki 73 500 ədəddən 2021-ci ildə 91 142 ədədə yüksəlib.

Beləliklə, müxtəlif ölkələrdən gətirilən nümunələr göstərir ki, mikromobilliyin inkişafı kompleks yanaşma – maliyyə stimulları, vergi güzəştləri, infrastruktur investisiyaları və texnoloji həllər tələb edir.

İnfrastruktur inkişafın açarı kimi

Bakı hazırda mikromobillik üçün rahat və təhlükəsiz mühitin yaradılması istiqamətində ardıcıl addımlar atır. Artıq paytaxtın 31 küçə və prospektində azhərəkətli avtonəqliyyat vasitələri üçün xüsusi zolaqlar təşkil edilib, onların bir-biri ilə əlaqəsi təmin edilib ki, bu da hərəkəti rahat və təhlükəsiz edir. Bundan əlavə, xüsusi yol nişanları, qoruyucu sədləri olan bufer zonaları quraşdırılıb, işıqforlarda isə mikronəqliyyat istifadəçiləri üçün ayrıca bölmələr yaradılıb.

Bundan əlavə, şəhərdə aktiv şəkildə velosipedlər və elektrikli skuterlər üçün parkinq yerləri yaradılır, Dənizkənrı Milli Parkı və “28 May” metrostansiyasının qarşısındakı meydan kimi məşhur ictimai yerlərdə mikromobillik üçün xüsusi zonalar ayrılır. Şəhər velosiped yolları şəbəkəsini 100 km-ə qədər genişləndirməyi planlaşdırır ki, bu da alternativ nəqliyyatdan istifadənin rahatlığını əhəmiyyətli dərəcədə artıracaq.

Görülən tədbirlərin səmərəliliyini statistik göstəricilər də təsdiq edir. Hazırda operatorlar tərəfindən 4 760 mikromobil nəqliyyat vasitəsi kirayəyə verilir. Keçən ilin sentyabr-dekabr ayları arasında 850 944 sifariş qeydə alınıb, ümumi qət olunmuş məsafə isə 2 244 302 km təşkil edib. Bu rəqəmlər alternativ nəqliyyat növlərinə yüksək tələbatı nümayiş etdirir ki, bu da avtomobillərdən istifadəni azaltmağa və nəticədə yol sıxlığını azaltmağa kömək edir.

Mikromobilliyin inkişafının avtomobil zolaqlarının azaldılması hesabına baş verməməsi vacibdir. Məsələn, Parlament prospektində, Mikayıl Müşviq, 28 May, Dilarə Əliyeva küçələrində və digər yerlərdə avtonəqliyyat vasitələrinin ötürücülük qabiliyyəti azalmadan velosiped yolları salınır.

Maraqlıdır ki, Bakıda mikronəqliyyatdan istifadənin intensivliyi dünya göstəricilərini xeyli üstələyir. Dünyada orta hesabla bir velosipeddən gündə 4-5 dəfə istifadə olunursa, Bakıda bu rəqəm 12 dəfəyə çatır. Bu, yüksək tələbatdan xəbər verir və infrastrukturun daha da inkişafına ehtiyac olduğunu təsdiqləyir.

Şəhər mobilliyinin gələcəyi

Görülən tədbirlər artıq hissolunan nəticələr verməkdədir. Uğurlu beynəlxalq təcrübələrə əsaslanan mikromobilliyin inkişafına kompleks yanaşma avtomobillərdən asılılığı azaltmağa, nəqliyyatın vəziyyətini yaxşılaşdırmağa və rahat şəhər mühiti yaratmağa kömək edir.

Azhərəkətli nəqliyyata marağın artması statistika ilə də təsdiqlənir. 2024-cü ilin yanvar-noyabr aylarında Azərbaycana 4 823 ədəd elektrikli velosiped idxal edilib ki, bu da artıq bütün 2023-cü ilin göstəricisindən (4 056 ədəd) çoxdur. Müqayisə üçün qeyd edək ki, 2022-ci ildə ölkəyə 4 694, 2021-ci ildə 5 829, 2020-ci ildə isə cəmi 1 412 belə nəqliyyat vasitəsi idxal edilib.

İdxalın çoxalması artan tələbi göstərir ki, bu da mikromobillik infrastrukturunun inkişafını davamlı və ekoloji cəhətdən təmiz şəhər həyatı istiqamətində mühüm addıma çevirir. İnnovativ nəqliyyat həllərinin inteqrasiyası təkcə şəhərdə səyahətin rahatlığını və əlçatanlığını artırmır, həm də şəhər sakinlərinin həyat keyfiyyətini yaxşılaşdırır, zərərli tullantıların səviyyəsini azaldır.

Dehli, Paris və Berlin kimi şəhərlərin təcrübəsi göstərir ki, şəhər mobilliyinin gələcəyi artıq indidən başlayır. İnfrastruktura daha çox investisiya qoyuluşu, yeni texnologiyaların tətbiqi və qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi dinamik inkişaf edən meqapolislərin müasir tələblərinə cavab verən təhlükəsiz, rahat və ekoloji cəhətdən təmiz şəhər mühiti yaratmağa imkan verəcək.