Azərbaycanlı alim: Türkiyəyə məxsus “Van kolleksiyası”nın Rusiyadan qaytarılması tarixi ədaləti bərpa edəcək

Ankara, 14 iyul, AZƏRTAC

Türkiyənin Kastamonu Universitetinin Müasir türk dialektləri və mədəniyyəti kafedrasının professoru Vüsalə Musalı Birinci Dünya müharibəsi illərində Şərqi Anadoludan Rusiyaya qeyri-qanuni aparılan qiymətli əlyazmalar və tarixi-mədəni irsin digər nümunələrinin qaytarılması prosesinə sanballı töhfə verir.

Soydaşımız AZƏRTAC-ın müxbiri ilə söhbətində qeyd edib ki, onun apardığı tədqiqatların nəticələrinə görə, Türkiyə Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin nəzdində fəaliyyət göstərən Mədəni İrs və Muzeylər Baş idarəsində bir əsrdən də əvvəl Şərqi Anadoludan çıxarılmış 1300-ə yaxın əlyazma və kitabların qaytarılması prosesi sürətləndirlib.

Türkiyənin Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi professor V.Musalanın “Van kolleksiyası” ilə bağlı məqaləsini qardaş ölkənin tarixi-mədəni irsinin bərpası prosesinə “xüsusilə dəyərli töhfə” adlandırıb.

Kastamonu Universitetinin professoru məlumat verib ki, Birinci Dünya müharibəsi illərində Rusiya Elmlər Akademiyasının (REA) əməkdaşları Şərqi Anadoluya ekspedisiyalar çərçivəsində Tiflisdən keçməklə hazırda REA-nın Şərq Əlyazmaları İnstitutunun Sankt-Peterburqdakı kolleksiyasında saxlanılan və “Van kolleksiyası” adlanan çoxlu sayda əlyazmanı qanunsuz olaraq ölkədən çıxarıblar.

Onun sözlərinə görə, əsərlərin qaytarılması üçün ilk cəhd Osmanlı imperiyası dövründə, yəni, 1920-ci il avqustun 3-də edilib və 1924-cü il fevralın 11-də Türkiyə Xarici İşlər Nazirliyi sovet hökumətinə çatdırılması üçün Moskvadakı səfirliyə müvafiq mesaj göndərib. Sənəddə müharibə illərində Trabzon və Vandan Rusiyaya aparılan mədəni-tarixi irs obyektlərinin geri qaytarılmasının zəruriliyi vurğulanıb. Lakin bu təşəbbüslərin heç biri müsbət nəticə verməyib.

1930-cu ildə Osmanlı dövrünə aid 167 əlyazma nüsxəsi Türkiyə hakimiyyətinə təhvil verilməsi üçün Moskvaya çatdırılsa da, onlar Ankaradakı müvafiq rəsmi qurumlara çatmayıb. Əlyazmaların bəziləri son nəticədə Moskvada “məskunlaşıb” və hazırda MDBMİ-nin kolleksiyalarında, habelə Rusiya Elmlər Akademiyasının Şərqşünaslıq İnstitutunda saxlanılır.

Kastamonu Universitetinin müəllimi qeyd edib ki, REA bu ilin iyul ayına qədər “Van kolleksiyası”ndan heç bir əlyazma nüsxəsini Türkiyəyə qaytarmayıb. Bunu Sankt-Peterburq kitabxanalarının kataloqlarının hələ də onların fondlarında “Van kolleksiyası” adlanan əlyazmaların olmasına dair arayışları da təsdiq edir.

Universitetin professoru xatırladıb ki, Birinci Dünya müharibəsi illərində qeyri-qanuni yolla Türkiyədən çıxarılan əsər və qiymətli əlyazmaların mübadiləsi məsələsi 1920-ci illərdən bəri Ankara ilə Moskva arasında aparılan dialoqun gündəmində olub.

Bu kontekstdə Ankara Rusiya Arxeologiya İnstitutunun bütün İstanbul kolleksiyasını qarşı tərəfə təhvil verib, Moskva isə Anadoludan qeyri-qanuni yolla çıxarılan əlyazmaları, arxeoloji və etnoqrafik materialları hələ də Türkiyəyə qaytarmayıb. “2013 və 2015-ci illərdə hökumətlərarası danışıqlar zamanı da bu mövzu qaldırılıb. Hətta Rusiyadan qaytarılacaq inventarların siyahısı da hazırlanıb”, -deyə azərbaycanlı alim qeyd edib. Onun sözlərinə görə, 2018-ci ildə Türkiyə Böyük Millət Məclisinin (TBMM) komissiyası ölkədən, o cümlədən Van, Bitlis, Erzurum, Muş, Erzincan və Trabzon vilayətlərindən qeyri-qanuni yolla çıxarılan tarixi artefaktların və əlyazmaların geri qaytarılması məsələsinə baxıb.

2018-ci il fevralın 25-də öz missiyasını başa vuran komissiyanın 4 aylıq işinin yekunları ilə yanaşı, Trabzondan Rusiyaya qeyri-qanuni yolla aparılmış əlyazmalara dair məlumatların yer aldığı hesabat hazırlanaraq TBMM rəhbərliyinə təqdim olunub.

Hakim Ədalət və İnkişaf Partiyasının Trabzon vilayəti üzrə millət vəkili Bahar Ayvazoğlu Rusiyadan əlyazmaların qaytarılması məsələsinin Prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğanın diqqət mərkəzində olduğunu və Türkiyənin Moskvadakı səfirliyinin gündəmində yer aldığını açıqlayıb.

Azərbaycanlı alim Türkiyə Böyük Millət Məclisi parlament komissiyasının “Van kolleksiyası”nı Anadoludan qanunsuz çıxarılmış irs obyektləri siyahısına salmamasından təəssüfləndiyini bildirib.

Kastamonu Universitetinin müəllimi daha sonra qeyd edib ki, Birinci Dünya müharibəsi illərində Sankt-Peterburqa aparılmış ermənicə əlyazmaların sayı Rusiya Elmlər Akademiyasının ekspedisiyalarının sərəncamına daxil olan sənədlərin ümumi sayının çox kiçik bir hissəsini təşkil edir.

"Həmin dövrdə REA ekspedisiyalarının əsas məqsədi Şərqi Anadoluda ermənilərin “mədəni irsinə” aid sənədləri toplamaq olsa da, rus alimləri erməni dilində az sayda əlyazma aşkar ediblər. Bu gün REA öz kolleksiyalarında saxlanılan Osmanlı dövrünə aid 2000-ə yaxın əlyazma nüsxəsindən yalnız bir neçəsinin türklərə, qalanlarının isə ərəblərə aid olduğunu təsdiqləyir. Bu, İslam mədəniyyətinin bütün Anadolu ərazisində hökm sürməsi faktıdır”, - deyə azərbaycanlı alim bildirib. Onun sözlərinə görə, REA ekspedisiyalarının üzvləri heç vaxt “Türkiyə Ermənistanı” haqqında uydurmaları dəstəkləmək üçün dəlil toplaya bilməyiblər.

Professor Vüsalə Musalı həmin dövrdə ekspedisiyalar çərçivəsində Şərqi Anadoluya səfər etmiş rus alimlərinin səyahət qeydlərinə də diqqət çəkib.

O vurğulayıb: “Bu qeydlərdə ermənilərin Anadoludakı cinayət əməlləri də öz əksini tapıb. Məsələn, filoloq, şərqşünas, Rusiya Elmlər Akademiyasının üzvü, professor Nikolay Marr Vanda erməni quldur dəstələri tərəfindən məscidlərin, türbələrin və müsəlman mədəni irsinin digər obyektlərinin dağıdılması və təhqir olunmasından yazıb”.

Professor “Van kolleksiyası”nın əlyazmalarının Türkiyəyə qaytarılması mövzusunun UNESCO kimi beynəlxalq strukturların gündəliyinə salınmasını istəyir. “Bu məsələ Türkiyə və Rusiyanın mədəniyyət idarələri arasında əlaqələr kontekstində müzakirə olunmalıdır. “Van kolleksiyası”nın geri qaytarılması tarixi ədalətin bərpası və regionun zəngin tarixinə hörmət məsələsidir”, - deyə alim sözlərini yekunlaşdırıb.

Ramin Abdullayev

AZƏRTAC-ın xüsusi müxbiri

Ankara