BMT nin 80 illiyi: Uğurlar, çatışmazlıqlar və Azərbaycana münasibət

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) yaranmasının 80 illiyidir. Prezident İlham Əliyev Təşkilatın 80 illiyinə həsr olunmuş iclasında iştirak etmək məqsədilə ABŞ-yə səfər edib. O, Nyu-Yorkda bir sıra şirkət rəhbərləri və ölkə başçıları ilə görüşüb.

Qeyd edək ki, BMT 1945-ci ildə II Dünya müharibəsindən sonra sülh və beynəlxalq təhlükəsizliyi qorumaq məqsədilə yaradılıb.

BMT-nin fəaliyyət istiqamətlərinə münaqişələrin qarşısını alma, sülhün bərpası, humanitar yardımın koordinasiyası və beynəlxalq hüququn gücləndirilməsi kimi məsələlər aiddir.

80 illik fəaliyyətinə baxmayaraq, təşkilatın effektivliyi hər zaman müzakirə mövzusu olub.

Modern.az saytı BMT-nin indiyə kimi əldə etdiyi uğurları, ona yönələn tənqidləri və qurumun Azərbaycanla münasibətlərini araşdırıb.

BMT-nin uğurları və uğursuzluqları

BMT-nin tarixi bir neçə mühüm sülh missiyasına şahid olub. 1950–1953-cü illərdə Koreya müharibəsində BMT Təhlükəsizlik Şurasının qərarı ilə yaradılan beynəlxalq koalisiya Cənubi Koreyanın mövcudluğunu qoruyub. 1956-cı ildə Süveyş böhranında BMT ilk dəfə sülhməramlı qüvvələr yerləşdirərək müharibənin genişlənməsinin qarşısını alıb. Namibiya və Şərqi Timor kimi ölkələrdə BMT-nin uzunmüddətli nəzarəti nəticəsində müstəqilliyə nail olunub. Afrika ölkələrində – Liberiya, Syerra Leone və digər regionlarda BMT sülhməramlı missiyaları müharibələrin dayandırılmasında və sabitliyin təmin olunmasında mühüm rol oynayıb.
Lakin BMT bütün dünyaya iqtisadi, siyasi baxımdan təsir edən ciddi hərbi münaqişələri həll edə bilmir. Məsələn, artıq 3 ildir ki, Rusiyanın Ukraynada apardığı müharibənin dayanılması istiqamətində heç bir effektiv addım atılmayıb. 2024-cü ilin statistikasına görə, Ukraynadan qaçqın düşənlərin sayı təxminən 6.8 milyon nəfərdir.  
Eləcə də İsrailin Qəzzadakı hərbi əməliyyatları 2 ilə yaxındır ki, davam edir.

Qəzzadakı müharibə nəticəsində 65.000-dən çox fələstinli həyatını itirib. Ölənlər arasında qadınlar, uşaqlar və yaşlılar əksəriyyəti təşkil edir. Ən son məlumatlara görə, Qəzzadakı müharibədə 84.000 nəfərdən çox ölüm qeydə alınıb. Müharibə nəticəsində Qəzza əhalisinin 90%-i evlərini tərk edərək qaçqına çevrilib. Bu, təxminən 1.9 milyon nəfər deməkdir. BMT-nin Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığı (UNHCR) və digər beynəlxalq təşkilatlar, bu qaçqınlara humanitar yardım göstərmək üçün müxtəlif əməliyyatlar həyata keçirirlər. Qəzzada humanitar vəziyyət çox ağırdır. Su, ərzaq, tibbi xidmətlər və digər əsas ehtiyaclar ciddi şəkildə məhdudlaşıb. Bir çox xəstəxana və səhiyyə mərkəzi ya zədələnib, ya da fəaliyyətini dayandırıb. BMT və digər beynəlxalq təşkilatlar, humanitar dəstək üçün beynəlxalq ictimaiyyəti daha fəal olmağa çağırırlar. Lakin BMT hələ də bu qanlı müharibəni dayandıra bilmir.

Azərbaycan-BMT münasibətləri

Azərbaycanın müasir tarixində BMT-nin fəaliyyəti xüsusilə keçmiş “Dağlıq Qarabağ münaqişəsi” ilə bağlı yadda qalıb. 1992-ci ildə üzv qəbul edilən Azərbaycan üçün ən mühüm məqam 1993-cü ildə BMT Təhlükəsizlik Şurasının qəbul etdiyi dörd qətnamə olub: 822, 853, 874 və 884 nömrəli sənədlər. Bu qətnamələr Ermənistanın işğal etdiyi Azərbaycan ərazilərindən dərhal çıxarılmasını, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün tanınmasını və atəşkəsin təmin olunmasını tələb edirdi. Lakin bu qərarların uzun illər icra olunmaması, BMT-nin siyasi təsir gücünə dair sualları gündəmə gətirdi.

1990-cı illərdə və sonrakı dövrdə BMT-nin müvafiq qurumları yüz minlərlə məcburi köçkünə humanitar yardım göstərib. Bu yardımlar sığınacaq, ərzaq təminatı və təhsil dəstəyi kimi sahələri əhatə edib.

Azərbaycanın özü BMT-nin effektivsizliyi ucbatından 2020-ci ildə yuxarıda sadalanan qətnamələri hərbi yolla icra etdi və öz torpaqlarını işğaldan azad etdi.

2020-ci ilin oktyabr-noyabr dövründə baş verən İkinci Qarabağ müharibəsi zamanı BMT Baş katibi və aid agentliklər humanitar yardıma hazır olduqlarını bildirərək tərəfləri atəşkəsə çağırdı. Bununla belə, münaqişə bölgəsində BMT sülhməramlı missiya yerləşdirmədi və bu məsələ regionda müxtəlif müzakirələrə yol açdı. Hazırda Azərbaycan BMT ilə Dayanıqlı İnkişaf Məqsədlər (SDG) çərçivəsində əməkdaşlıq edir və azad edilmiş ərazilərin bərpasında təşkilatın dəstəyi mühüm rol oynayır.

Effektivlik və tənqidlər

BMT-nin Azərbaycan təcrübəsi göstərir ki, təşkilatın qəbul etdiyi qətnamələr beynəlxalq hüququn dəstəklənməsi baxımından əhəmiyyətlidir, lakin onların icrası siyasi çətinliklər və veto mexanizminin mövcudluğu səbəbindən məhdud qalır. Təhlükəsizlik Şurasındakı siyasi maraqlar, resurs çatışmazlığı və münaqişə tərəflərinin razılığının olmaması BMT-nin təsir imkanlarını zəiflədir.

Azərbaycan ictimaiyyəti üçün BMT əsasən humanitar fəaliyyət və beynəlxalq legitimlik mənbəyi kimi dəyərləndirilir.

Sonda qeyd etmək lazımdır ki, BMT-nin 80 illik tarixi uğurlar və problemlərlə zəngindir. Müxtəlif regionlarda göstərdiyi humanitar və sülh missiyaları təşkilatın əhəmiyyətini təsdiqləyir. Eyni zamanda, Azərbaycan təcrübəsi göstərir ki, qətnamələrin yerinə yetirilməsi və real təsir üçün BMT-nin strukturlarında islahatlar və səlahiyyət mexanizmlərinin gücləndirilməsi vacibdir.