Cərimə və sanksiyalardan toplanan vəsaitin əməkhaqqı əlavəsinə yönləndirilməsi “kölgə büdcəsi” yaradır

2024-cü ildə dövlət büdcəsinə cərimə və sanksiyalardan 380.1 milyon manat vəsait daxil olub. Bu məbləğin 277.7 milyon manatı və ya 73.1%-i büdcə təşkilatlarının büdcədənkənar gəlirləri kimi formalaşdırılaraq, həmin qurumların büdcədənkənar xərclərinin maliyyələşdirilməsinə yönəldilib. Rəsmi hesabatlara əsasən, büdcədənkənar gəlirlərə aid edilən maliyyə sanksiyaları və cərimələrin 81.7%-i yol hərəkəti qaydalarının pozulmasına görə tətbiq edilən inzibati cərimələrin, 17.7%-i vergi orqanları tərəfindən tətbiq olunan maliyyə sanksiyalarının, 0.6%-i isə əmək, miqrasiya və gömrük sahələrində pozuntulara görə kəsilən cərimələrin payına düşür. Bu vəsaitlərin əsas hissəsi müvafiq orqanların əməkdaşlarının aylıq vəzifə maaşlarına əlavələrin verilməsi üçün istifadə olunur.Cərimə və sanksiyalardan toplanan vəsaitlərin dövlət büdcəsində bu qədər böyük pay tutması hansı iqtisadi tendensiyanı göstərir?

Məsələ ilə bağlı Bizimyol.info xəbər portalına açıqlamasında Liberal İqtisadçılar Mərkəzinin sədri Akif Nəsirli bildirib ki, bu rəqəm əvvəlki illərlə müqayisədə inzibati yolla formalaşan gəlirlərin artımını göstərir: “2024-cü ildə 380,1 milyon manat cərimə və sanksiya gəliri qeydə alınıb ki, bu da əvvəlki illərlə müqayisədə inzibati yolla formalaşan gəlirlərin artımını göstərir. Burada əsas tendensiyalar odur ki, birincisi iqtisadi intizamın inzibati yolla təmin edilməsi meyli artır. Dövlət büdcəsinə bu qədər böyük həcmdə vəsaitin cərimələr hesabına daxil olması göstərir ki, iqtisadi idarəetmədə fiskal və inzibati nəzarət güclənib. İkincisi, cərimələr tənzimləmə alətinə çevrilib. Əslində cərimələr iqtisadi gəlir deyil, pozuntuların qarşısını almaq üçün vasitədir. Amma onların bu qədər böyük pay tutması dövlətin fiskal gəlirlərini təmin etmək üçün bu alətdən getdikcə daha çox istifadə etdiyini göstərir. Üçüncüsü, sosial və iqtisadi davranışların sərtləşməsi. Yol hərəkəti və vergi cərimələrinin çoxluğu həm inzibati nəzarətin artdığını, həm də cəmiyyətin iqtisadi intizamında problemlərin davam etdiyini əks etdirir”.

Akif Nəsirli

Bu tip gəlirlərin əməkhaqqı əlavələrinə yönəldilməsi dövlət büdcəsi şəffaflığına necə təsir edir?

“Cərimə və sanksiyalardan toplanan vəsaitin büdcədənkənar gəlir kimi saxlanılması və müvafiq qurumların əməkdaşlarına maaş əlavəsi kimi yönəldilməsi bir sıra şəffaflıq riskləri yaradır:

Maraqlar toqquşması

Əgər cərimələrdən toplanan vəsait həmin cərimələri tətbiq edən orqanların əməkhaqlarına təsir edirsə, bu, “gəlir üçün cərimə” praktikasını təşviq edə bilər. Yəni inzibati orqanlar cəriməni tənzimləmə yox, gəlir mənbəyi kimi görməyə başlayır.

Büdcə şəffaflığının zəifləməsi

Büdcədənkənar fondlar dövlət maliyyəsinin bir hissəsi olsa da, onların xərclənməsi bəzən ümumi büdcə qaydalarına tabe olmur. Bu da hesabatlılıq və audit nəzarətini çətinləşdirir.

Əməkhaqqı sistemində bərabərsizlik

Dövlət qulluqçularının bir hissəsi (məsələn, DYP və ya vergi orqanlarının əməkdaşları) bu mexanizmdən əlavə gəlir əldə edərkən, digərləri eyni imkana malik olmur. Bu da ictimai sektor daxilində qeyri-bərabərlik yaradır”-deyə Akif Nəsirli qeyd edib.

Bu vəsaitlərin büdcədənkənar gəlir kimi formalaşdırılması nə dərəcədə şəffaf və məqsədəuyğundur?

“Formal olaraq, bu addım dövlət qurumlarının özünümaliyyələşmə imkanlarını artırır. Amma iqtisadi baxımdan bu modelin iki tərəfi var. Müsbət cəhət budur ki, dövlət büdcəsinə birbaşa yük azaldılır; bəzi qurumlar öz fəaliyyətlərini cərimələr hesabına maliyyələşdirə bilir. Mənfi cəhət isə bu, dövlət maliyyə sistemində “kölgə büdcəsi” yaradır. Belə vəsaitlər tam şəffaf uçotda olmaya bilər və dövlətin xərclər siyasətini təhrif edir. Yəni büdcədənkənar mexanizmlər yalnız məhdud və aydın qaydalarla tətbiq edilərsə məqsədəuyğundur. Əks halda, bu, fiskal intizamın pozulmasına və büdcə idarəçiliyinin zəifləməsinə gətirə bilər”-deyə iqtisadçı vurğulayıb.

Vergi və inzibati cərimələrin artması iqtisadi fəallığa və biznes mühitinə necə təsir edir?

“Cərimə və sanksiyaların çoxalması iqtisadi fəallığa həm birbaşa, həm dolayı təsir göstərir. Cərimələrin artması, xüsusilə də vergi və miqrasiya sahəsində, sahibkarlıq risklərini artırır. Sahibkarlar özlərini daha çox nəzarət altında hiss edir, bu isə investisiya təşəbbüslərini azalda bilər. Əgər cərimə sistemi şəffaf və proqnozlaşdırılandırsa, bu, intizam yaradır. Amma əgər məqsəd gəlir toplamaqdırsa, bu, etimadı azaldır və kölgə iqtisadiyyatını böyüdə bilər. Qanunların çox sərt və “gəlir yönümlü” tətbiqi iqtisadiyyatda inzibati tənzimləmənin sərtləşməsi və sahibkar azadlığının məhdudlaşması kimi təsirlər doğura bilər. Cərimə və sanksiyalardan gəlirlərin artması qısamüddətli dövrdə büdcə üçün fiskal rahatlıq yaradır, lakin uzunmüddətli dövrdə idarəetmədə asılılıq riski formalaşdırır. Əgər bu vəsaitlər büdcədənkənar fondlarda toplanmağa davam edərsə və əməkhaqqı əlavələrinə yönəldilərsə, şəffaflıq azalır, büdcə intizamı zəifləyir, ictimai etimad zərbə alır, sahibkarlıq mühiti ehtiyatlı davranışa keçir”-deyə Akif Nəsirli bildirib.

Günel Həsənova, Bizimyol.info