Cümhuriyyət dövründə Qarabağ və Zəngəzurda siyasi vəziyyət

Arxiv sənədləri və “Azərbaycan” qəzetinin (1918-1920) materialları əsasında

...Yelizavetpol quberniyasının (Gəncə) ən çox ziyan çəkən qəzasının biri də Şuşadır. Komissiya Şuşa qəzası üzrə – 11 qərar layihəsi hazırlayıb (ARDA, f. 100, siy. 2, iş 791, v. 106-107). Komissiyanın məruzəsində şahidlərin ifadələri əsasında ermənilərin Şuşa qəzasında törətdikləri cinayətlər 27 maddədə sadalanıb. Şahidlərin ifadələrinə görə 1918-ci ilin dekabrında ermənilər 2-ci polis sahəsinə daxil olan Qoqa kəndinin azərbaycanlılar yaşayn 55 evdən ibarət malikanələri dağıdaraq yandırmışdılar. Mülkədar Cavanşirin malikanəsi də dağıdılıb, yandırılıb, ailə başçısı Əsəd Ağa Cavanşiri, onun oğlu Soltan ağanı, qızı İranə Bəyimi, qardaşı qızı Fatma Bəyim Cavanşiri, ev qulluqçusu İncə İbad qızını, nökərləri Allahverdi Əziz oğlunu, İsa Abış oğlunu və Vəli Kərbalayı Ələsgər oğlunu öldürüb (8 nəfər – V.Ş.), ölüləri təhqir edərək onları soyundurub sonra da xəncərlə doğrayıblar. 1919-cu ilin may ayına qədər Tuğ mülkədarı Ağa bəy Məlik-Aslanovun üzərinə hücum edən ermənilər onu öldürüb, əmlakını müsadirə ediblər. Tuğ sakini Güldəstə xanım Nəcəf bəy qızını da döyə-döyə öldürüblər. Tuğ yolunda ermənilər Novruz Qasım oğlunu və mülkədar Səlim bəy Məlik-Aslanovu qarət edir və sonra isə döyərək öldürmüşdülər (Tuğ kəndinin 4 nəfər sakini öldürülür – V.Ş.). 1919-cu il martın 9-da ermənilər Şuşa şəhərinə yaxın şose yolunda 4 nəfər azərbaycanlı əsgəri soyunduraraq güllələyib və 3 nəfərin ölüsünü isə gizlətmişdilər (7 nəfər öldürülmüş – V.Ş.).
FTK-nın sənədlərində Zəngəzur qəzası üzrə 55 qərar layihəsi qəbul edib. Arvix sənədlərində bu qəzada 115 müsəlman kəndinin ermənilər tərəfindən dağıdılaraq yer üzündən silindiyi qeyd olunub. Eyni zamanda, burada 115 kənd üzrə 3257 kişi, 2276 qadın və 2196 uşaq öldürülməsi, 1060 kişi, 794 qadın və 485 uşaq yaralanması göstərilmişdi (erməilər tərəfindən öldürülən və yaralanan türk-müsəlmanlar, cəmi 10068-V.Ş.) (ARDA, f.894 (AXC Daxili İşlər Nazirliyinə aid), siy.4, iş 104; siy.10, v. 1).
Lakin müzəffər Azərbaycan ordusu düşmən hücumunun qarşısını alıb və onları torpaqlarımızdan qovub. Bu qələbədən sonra Ermənistanın hərbi təcavüzündə iştirak etməyən erməni əhalisi AXC hakimiyyətini, üçrəngli bayrağımızı tanıdığını və dövlətimizin himayəsi altında Qarabağda sülh və təhlükəsizlik şəraitində yaşamağa razı olduqlarını bildirmişdilər.
Məhz AXC hökumətinin apardığı doğru-dürüst xarici siyasət nəticəsində, birinci dünya müharibəsində qalib gəlmiş dövlətlərin səlahiyətli nümyəndələri də (Müttəfiqlərin Cənubi Qafqaz üzrə nümayəndəsi General Tomson, o cümlədən müttəfiq qoşunlarının komandanı D.Şatelvorq) Qarabağ torpağının Azərbaycan məxsus olduğunu təsdiqləmişdilər. Onlar erməni silahlı dəstələrinin Qarabağdan çıxarılmasını tələb etmiş və buna qismən də olsa nail olmuşdular. İkincisi, AXC Qarabağda general-qubernatorluq idarəetmə üsulu yaratmış və Xosrov bəy Sultanovu oraya qubernator təyin etmişdir. Azərbaycan hokumətinin oz tarixi ərazisində general qubernatorluq yaratması və X.Sultanovun oraya başcı təyin edilməsindən sonra Ermənistan hökuməti öz etirazını bildirmişdi (ARDA, f.970 (AXC Xarici İşlər Nazirliyinə aid), s.l, iş 152, v.1-2; газ. Азербайджан, 28, 31 января 1919).
Bütün bunlara baxmayaraq, AXC tərəfindən general-qubernatorluğun yaradılması ilə Qarabağda əmin-amanlıq yaranmış, azərbaycanlıların soyqırıma məruz qalmasının, onlara məxsus əmlakların qarət olunmasının, evlərin yandırılmasının, o cümlədən mədəni-tarixi abidələrin məhv edilməsinin qarşısı almışdır.
Məlumdur ki, AXC-nin hakimiyyəti dövründə Xankəndində, Əsgəranda, Şuşada və Qarabağın başqa ərazilərində Azərbaycan ordusuna məxsus hərbi qarnizonlar var idi. Azərbaycan ordusu müstəqil Respublikamızın sərhədlərini qorumaqla yanaşı, Qarabağda sülh və əmin-amanlığı təmin etmişdir. Bununla bağlı, o dövrdə rəsmi dövlət qəzeti olan “Azərbaycan” qəzetinin səhifələrində diqqəti cəlb edən məlumatlara rast gəlmək mümkündür. Həmin məlumatları oxuyandan sonra bir daha yəqin edirsən ki, ermənilərin bütün təxribatlarına, hərbi təcavüzlərinə baxmayaraq, Azərbaycan ordusu düşmənə layiqli cavab vermiş, öz ərazi bütövlüyünü qoruyub saxlamış və Qarabağın azlıqda olan erməni əhalisi Azərbaycan hökumətini tanıdığını bəyan etmişdir.
Məsələn, “Azərbaycan” qəzetinin (rus dilində) 1919-ci il 3 avqust tarixli sayında həmin günlərin hadisələrini özündə əks etdirən “Baş nazir və hərbi nazir Qarabağda” başlığı altında çap olunmuş yazıda maraqlı məlumatlar yer almışdır (həmin məlumatlar “Azərbaycan” qəzetinin xüsusi müxbirinin qəzetə ünvanladığı teleqramda öz əksini tapmışdır). Məlumatda AXC-nin baş naziri Nəsib bəy Usubbəyov, hərbi nazir Səmədbəy Mehmandarov və Gəncə qubernatoru Xudadat bəy Rəfibəyli ilə birgə iyul ayının 29-da Qarabağa gəlmələri, Xankəndində Azərbaycan əsgər və zabitlərinin hərbi paradına, eyni zamanda hərbi hissənin zabitlərin də iştirak etdiyi idman yarışına tamaşa etmələri qeyd olunmuşdur. Hərbi nazir Səmədbəy Mehmandarov bu tədbirdən çox razı qalmış və hərbi hissənin rəisinə və zabitlərinə öz təşəkkürünü bildirmişdir. Tədbirdə çıxış edənlər Vətənin çiçəklənməsinə yönəlik və Cümhuriyyət rəhbərliyinin ünvanına xoş sözlər demiş və bu sözlərdən sonra hər dəfə yüksəkdən “ura” səsləri eşidilmişdir. Həmin yazıda qeyd olunurdu ki, Xankəndindəki tədbirdən sonra Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin nümayəndə heyəti iyul ayının 30-da, səhər saat 10-da Şuşa şəhərinə gələrək orada yerli əhali ilə görüşlər keçirmişdilər. Həmin günü Şəhərin qala divarları yaxınlığındakı evlər, bazarlar zəfər tağları ilə, əsas küçələr isə xalçalar, çiçəklər və bayraqlarla bəzədilmişdir. Şəhərin girişində din xadimləri (erməni keşişləri də qarşılayanlar arasında aktiv görünürdülər) və əhali onları duz-çörəklə qarşılamışdılar. Bu görüşdən sonra Şuşanın “Azadlıq” adlana meydanında Azərbaycan ordusunun təntənəli hərbi marşı olmuşdur.
AXC-nin hökümət kabinetinin və parlament iclaslarında Qarabağ məsələsi daimə diqqət mərkəzində saxlanılmışdır.
Məsələn, 1919-cu il dekabrın 22-də parlamentdə çıxış edən yeni hökumətin baş naziri N.B.Yusifbəyov parlament üzvləri qarşısında öz hökumətinin fəaliyyət proqramını açıqlayarkən əsas məsələ kimi Qarabağ məsələsindən də bəhs etmişdir. O, öz çıxışında bildirmişdir ki, Qarabağın 2/3 hissəsi bizim əlimizdə, Zəngəzur qəzasının yarısı isə erməni üsyançılarının əlindədir. Biz bu məsələni dinc yolla həll etməyin tərəfdarıyıq və böyük dövlətlərin nümayəndələri bunu dəstəkləyir. Biz sülhün əleyhinə deyilik. Biz bütün məsələlərin həlli vasitəsini sülhdə görürük. Buna görə də biz bu məsələləri dinc yolla həll etməyə hazırıq (ARDA. F. 894 (AXC Daxili İşlər Nazirliyinə aid), siy. 10, iş 37, v.3-5).
AXC ərazi məsələlərinə münasibətdə reallıqlardan çıxış etmək tərəfdarı idi. Cümhuriyyətin xarici işlər nazirliyinin məlumatına görə 1919-cu ilin axırlarında Azərbaycan Cümhuriyyətinin ərazisi 113.9 min kv.kilometr idi ki, ondan 16,6 min kv.kilometri mübahisəli ərazilər hesab olunurdu.
Ərazi və sərhəd məsələləri ilə əlaqədar Azərbaycanla Gürcüstan arasında gedən danışıqlar nəticəsində ümumi razılığa gəlmək mümkün olunsa da, Ermənistanla heç cür razılığa gəlmək mümkün olmamışdır (Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918-1920), Parlament (Stenoqrafik hesabatlar). I cild.-Bakı, “Azərbaycan” nəşriyyatı, 1998, 976 s. S. 10).
Yuxarıda qeyd olunduğu kimi AXC-nin hakimiyyəti dövründə (1918-1920-ci illər) Ararat (Ermənistan) Respublikasının silahlı qüvvələri Qarabağ torpağını ələ keçirmək üçün dəfələrlə hərbi təcavüz etmiş, lakin müzəffər Azərbaycan ordusu düşmən hücumunun qarşısını almış və onları torpaqlarımızdan qovmuşdur. Bu qələbədən sonra Ermənistanın hərbi təcavüzündə iştirak etməyən erməni əhalisi AXC hakimiyyətini, üçrəngli bayrağımızı tanıdığını və dövlətimizin himayəsi altında Qarabağda sülh və təhlükəsizlik şəraitində yaşamağa razı olduqlarını bildirmişdilər.
Ümumiyyətlə, Cümhuriyyət dövründə Gəncə (Yelizavetpol) quberniyasına daxil olan Zəngəzur, Cavanşir Cəbrayıl və Şuşa qəzaları Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi olaraq qalırdı.
Lakin 1920-ci il aprelin 28-də rus ordusu Azərbaycanı işğal etdikdən sonra RSFSR hökuməti Zəngəzurun bir hissəsini ermənilərə verdi. Eyni zamanda Qarabağı iki hissəyə paçalayaraq (dağlıq və aran Qarabağ), gələcəkdə ermənilərə vermək üçün, onun dağlıq hissəsində erməni əhalisinin sayı süni olaraq artırıldı. Bu da sonralar, yəni 1923-cü ildə Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin yaradılmasına və 1988-1994-cü illərdə isə rus ordusunun köməyi həmin ərazilərin ermənilər tərəfindən tamamilə işğal olunmasına gətirib çıxartmış və minlərlə dinc azərbaycanlı soyqırıma məruz qalmasına səbəb olmuşdur.
Lakin Müstəqil Azərbaycan hökumətinin həyata keçirmiş olduğu doğru-dürüst daxili və xarici siyasət nəticəsində, 2020-ci ilin sentyabr-noyabr aylarında, eləcə də 2023-cü ilin sentyabr ayında antiterror əməliyyatı zamanı Azərbaycan ordusu erməni işğalçılarını torpaqlarımızdan qovaraq Qarabağ üzərində Azərbaycanın suveren hüquqlarını tamamilə bərpa etmiş oldu.

Vaqif Şirinoğlu
Tarix elmləri doktoru