Dialoqa davam, yoxsa tamam? RAKURS

İstanbulda Rusiya və Ukrayna nümayəndə heyətləri arasında danışıqların üçüncü raundu baş tutub. Əsas nəticə təkcə hərbçilərin deyil, həm də mülki şəxslərin mübadiləsi haqqında yeni saziş olub. Bundan əlavə, Moskva Kiyevə onlayn rejimdə işləyəcək üç qrup yaratmağı təklif edib: siyasi, humanitar və hərbi məsələlər üzrə. Ukrayna tərəfi iki ölkə liderlərinin tez bir zamanda - ən azı avqustun sonuna qədər görüşməkdə israr edib. Ancaq Rusiya nümayəndə heyətinin rəhbəri Vladimir Medinski tələsməməyi təklif edib: belə bir görüşdə müqaviləni müzakirə etmək yox, imzalamaq lazım olardı.

İyulun 23-ü çərşənbə günü səhər saatlarında müxtəlif ölkələrdən jurnalistlər İstanbulun Çırağan sarayında toplaşmağa başlayıb. Amma xüsusilə qızmar günəş altında və 37 dərəcə istilik şəraitində uzun müddət gözləməli olublar. Günorta saatlarında Rusiya xəbər agentlikləri mənbələrə istinadən xəbər veriblər ki, Rusiya nümayəndə heyəti İstanbula uçub. Ukraynalı müzakirəçilər də Türkiyəyə gediblər. Düzdür, onlar əvvəlcə Ankaraya uçublar və orada Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan tərəfindən qəbul olunublar. Ukrayna prezidenti Vladimir Zelenskinin ofisinin rəhbəri Andrey Yermakın sözlərinə görə, tərəflər Kiyev və Ankara arasında müdafiə sahəsində əməkdaşlığın perspektivlərini müzakirə edib, İstanbul görüşündən əvvəl mövqelərini razılaşdırıblar. Bundan əlavə, onlar Rusiya, Ukrayna, Türkiyə və ABŞ prezidentlərinin dördtərəfli sammitinin keçirilməsinin zəruriliyindən danışıblar – Andriy Yermakın qeyd etdiyi kimi, “müharibəyə son qoymaq üçün real danışıqlara keçmək”. Ərdoğanın bu fikrə münasibəti barədə məlumatlar isə hələlik yoxdur.

Nəticədə rus və ukraynalı müzakirəçilər yalnız saat 19 radələrində Çırağan sarayında toplaşıblar. Vladimir Putinin köməkçisi Vladimir Medinskinin rəhbərlik etdiyi Rusiya nümayəndə heyətinin tərkibi ötən dəfədən dəyişməyib. Ukrayna nümayəndə heyəti bir qədər genişlənib, amma əsaslı deyil: ombudsmanın iki nümayəndəsi və Ukrayna Silahlı Qüvvələrinin Baş Qərargahı birləşib. Nümayəndə heyətinə keçmiş müdafiə naziri, bir müddət əvvəl Ukrayna Milli Təhlükəsizlik və Müdafiə Şurasının katibi vəzifəsinə təyin edilmiş Rustem Umerov başçılıq edib.

TASS agentliyi ilkin olaraq mənbələrə istinadən xəbər verib ki, Vladimir Medinski və Rustem Umerov təkbətək görüş keçiriblər. Ukrayna mediası dərhal öz versiyasını verib: bu, Türkiyənin xarici işlər naziri Hakan Fidanın iştirakı ilə “üçlüyə qısa hazırlıq iclası” idi. İki nümayəndə heyətinin görüşü saat 20:30 radələrində başlamadı. Ənənəyə uyğun olaraq onu Hakan Fidan açıb. Ukrayna və Rusiyanın məhsuldar məsləhətləşmələr aparacağına ümid etdiyini bildirən Türkiyənin XİN rəhbəri Türkiyənin vasitəçi rolunu davam etdirəcəyini də əlavə edib. “Diplomatiya və dialoq sülhə nail olmaqda qarşıdurma və silahlardan daha effektivdir” deyib. Daha sonra görüş bağlı qapılar arxasında davam edib.

Bir gün əvvəl Kiyevdə danışıqların üç əsas mövzusu açıqlanıb: məhbusların qaytarılması, Rusiyaya aparılan uşaqların qaytarılması və liderlər səviyyəsində görüşə hazırlıq. Rusiya prezidentinin mətbuat katibi Dmitri Peskov, öz növbəsində, iyunun 2-də İstanbulda keçən raundda tərəflərin bir-birinə təhvil verdikləri münaqişənin həlli ilə bağlı iki memorandumu müzakirə etmək planlarını vurğulayıb. Xatırladaq ki, Rusiya sənədi Ukraynanın neytrallığını və onun ərazisində üçüncü ölkələrin hər hansı hərbi fəaliyyətinə qadağa qoyulmasını nəzərdə tutur.

Sənədin birinci bölməsində “yekun hesablaşmanın əsas parametrləri” yer alır. Atəşkəs şərtlərinə həsr olunmuş ikinci bölmə iki ssenaridən ibarətdir. Xüsusilə, şərtlərdən biri Kiyev tərəfindən “siyasi məhbuslar”a amnistiya verilməsi və həbsdə olan hərbçilərin və mülki şəxslərin azadlığa buraxılmasıdır. Üçüncü bölmə addımların ardıcıllığını və onların həyata keçirilməsi üçün vaxt çərçivəsini müəyyən edir. Xüsusilə Ukrayna uzunmüddətli sülh sazişi üzrə müzakirələr başlamazdan əvvəl tam atəşkəs tələb edir. Vladimir Zelenski iyulun 23-də Telegram kanalında yazmışdı ki, biz dərhal və tam atəşkəsin zəruriliyində israr edəcəyik.

Bazar ertəsi, iyulun 21-də Dmitri Peskov qeyd etmişdi ki, iki memorandumun - Rusiya və Ukraynanın - müddəaları "diametrik şəkildə zidd"dir, buna görə də kompromis əldə etmək üçün "çox diplomatik iş görülməlidir". Çərşənbə günü səhər isə o, jurnalistlərə açıq şəkildə bildirib ki, şişirdilmiş gözləntilərdən qaçmaq daha yaxşıdır: "Heç kim asan yol gözləmir. Bu, çox çətin söhbət olacaq". Vladimir Medinski İstanbulda jurnalistlərə danışıqlardan gözləntiləri barədə sual verərkən, “İşləyəcəyik, sonra görəcəyik” deyib. Sonda əsas danışıqlar 40 dəqiqəyə yaxın davam edib. Jurnalistlərin qarşısına çıxan Vladimir Medinski əvvəlcə İstanbul danışıqlarının ikinci raundu çərçivəsində bütün humanitar razılaşmaların yerinə yetirildiyinə diqqət çəkib. Xüsusilə, Moskva Ukrayna Silahlı Qüvvələrinin həlak olmuş 7000-dən çox hərbçisinin cəsədini Kiyevə qaytardı və az sayda öz cəsədini alıb. O əlavə edib ki, Rusiya Federasiyası yaralıların və həlak olanların toplanması üçün cəbhə xəttində qısa (24 və ya 48 saat) atəşkəs elan edilməsi məsələsinə bir daha baxmağı təklif edib.

Görüşün mahiyyətcə nəticəsi hər tərəfdən ən azı 1200 nəfərin yeni məhbus mübadiləsinə dair razılıq əldə edilməsi olub. Eyni zamanda Vladimir Medinski bunun mülki şəxslərə də aid olduğunu vurğulayıb: Kursk vilayətindən olan 30-a yaxın insan Ukrayna ərazisində əsirlikdə qalır. Bundan əlavə, Moskva Ukraynaya onlayn rejimdə işləyəcək üç qrup yaratmağı təklif edib: siyasi, humanitar və hərbi məsələlər üzrə. Ukrayna tərəfi, Vladimir Medinskinin sözlərinə görə, bu təklifi nəzərdən keçirmək qərarına gəlib.

Rustem Umerov da öz növbəsində yeni humanitar mübadiləni təsdiqləyərək qeyd edib ki, Rusiya tərəfi üç ildən artıq əsirlikdə olan insanların, o cümlədən ağır yaralıların və gənclərin geri qaytarılmasına razılıq verib. Bundan əlavə, o, atəşkəs və liderlərin mümkün görüşü mövzularının da müzakirə olunduğunu bildirib. Kiyev onun avqustun sonuna qədər keçirilməsini təklif edib. Bu mövzunu şərh edən Vladimir Medinski qətiyyətlə bildirib: belə bir potensial görüşdə sazişi müzakirə etmək yox, onu imzalamaq lazımdır. Müqavilənin şərtlərini işləyib hazırlamaq isə birmənalı olaraq çox vaxt aparacaq.

Yada salaq ki, mayın 16-da və iyunun 2-də keçirilən görüşlərdə də əsirlərin və ölənlərin cəsədlərinin dəyişdirilməsi ilə bağlı qərarlar qəbul edilib, münaqişənin həlli ilə bağlı fundamental məsələlərdə nəzərəçarpacaq irəliləyiş olmayıb. Üçüncü İstanbul görüşünün nəticələri yəqin ki, gözlənilən maksimumdur. "Ümumiyyətlə, niyə görüşürlər?", deyə “The New York Times” iyulun 23-də soruşub. Və özü də buna cavab verib: “qismən prezident Trampa görə”, o, “yanvarda inauqurasiyasından bəri hər iki tərəfi bir-biri ilə danışmağa məcbur etmək üçün təhdid və təşviqləri birləşdirdi”. Nəticədə, The New York Times yazır ki, Trampın qəzəbinə düçar olacağından qorxaraq hər iki tərəf sülh prosesini açıq şəkildə tərk etməyə hazır deyil: "Ukrayna ABŞ-ın hərbi dəstəyini və Rusiyaya qarşı iqtisadi sanksiyalarını saxlamağa çalışır. Kreml ABŞ-ın istənilən yeni sanksiyalarını minimuma endirmək və Trampı Ukraynanı daha da ölümcül silahlarla təchiz etməkdən çəkindirmək istəyir". Görüşün nəticələrinə bu baxımdan baxsaq, hər iki tərəf çərşənbə günü üzərinə düşən vəzifələri yerinə yetirib.

Ultimatum fonunda görüş

İstanbul görüşü ABŞ prezidenti Donald Trampın Rusiyadan hərbi əməliyyatları 50 gün ərzində dayandırmağı tələb edən ultimatum verməsindən sonra ardıcıl üçüncü və birinci idi. Həm Rusiya, həm də Ukrayna tərəfinin danışıqlardan əvvəl verdiyi bəyanatlara əsasən, Amerikanın təzyiqi müzakirə mövzusuna ümumiyyətlə təsir etməyib. Rusiya rəhbərliyi hələ də münaqişənin əsas səbəblərinin müzakirəsini birinci dərəcəli əhəmiyyət kəsb edir, Ukrayna rəhbərliyi isə Vladimir Zelenski ilə Vladimir Putin arasında görüş təşkil etməyi birinci dərəcəli əhəmiyyət kəsb edir.

Türkiyə şəhərindəki danışıqlardan əvvəl Vaşinqtonda mühüm bəyanat verilib. Dövlət Departamentinin sözçüsü Tammi Bryus aydınlıq gətirib ki, Rusiyanın Ukrayna ilə sülh bağlamalı olduğu təxminən 50 gün ərzində (və əgər Moskva sülh bağlamasa, Tramp Rusiyanın enerji resurslarının alıcılarına qarşı qadağanedici rüsumlar tətbiq edəcək) danışarkən ABŞ prezidenti razılığın konkret tarixə qədər əldə olunmasını nəzərdə tutmayıb. "Mən xəbərdarlıq edərdim ki, prezident bir müddət və ya zaman pəncərəsi müəyyən edəndə, bu, həmin müddət ərzində istənilən mərhələ ola bilər" deyib. Görünür, onun sözlərindən o anlama gəlmək lazımdır ki, Tramp Rusiyanın Ukrayna ilə danışıqlar aparmaq istəmədiyinə qərar verərsə, istənilən vaxt ikinci dərəcəli rüsumlar tətbiq etmək hüququnu özündə saxlayır. Bu xəbərdarlığın, daha doğrusu, təhdidlərin nə Moskvaya, nə də Kiyevə heç bir təsiri olmayıb. İstanbuldakı danışıqlardan əvvəl Zelenski, onun fikrincə, müzakirə edilməli olan üç prioritet məsələnin adını çəkib: hərbi əsirlərin mübadiləsi, “Rusiya tərəfindən oğurlanmış uşaqların geri qaytarılması” (əsasən Donbasdan olan, rus valideynləri tərəfindən övladlığa götürülən uşaqlar nəzərdə tutulur) və iki ölkə başçılarının görüşünün təşkili.

Ukrayna prezidenti nə risk qaldırıb, nə də dərhal sülh tələb edib. Öz növbəsində, Rusiya prezidentinin mətbuat katibi Dmitri Peskov jurnalistlərə bildirib ki, danışıqların üçüncü raundunda “əsasən ikinci raundda mübadilə edilmiş memorandum layihələri ilə bağlı məsələlərin, eləcə də çox mühüm qarşılıqlı mübadilə prosesinin davam etdirilməsi ilə bağlı söhbətin” müzakirəsi planlaşdırılır. O, həmçinin qeyd edib ki, “lazım olduqda” “hər hansı digər məsələlər” qaldırılacaq. İyunun 2-də keçirilən danışıqlarda Ukrayna tərəfinə təqdim edilən Rusiya memorandum layihəsində Ukraynanın yerinə yetirməli olduğu bir çox məqamları xatırlayırıq. Bunlara Ukrayna qoşunlarının Donbass, Zaporojya və Xerson vilayətlərindən çıxarılması, səfərbərliyin və xarici hərbi yardımın dayandırılması, Ali Radanın prezidenti və deputatlarının yenidən seçilməsi. Moskvanın müharibənin əsas səbəbləri adlandırdığı şeylərin aradan qaldırılmasına yönələn tədbirlər də var: Ukraynanın NATO-ya üzv olmaqdan imtinası, onun qeyri-nüvə statusu, maksimum sayda Ukrayna silahlı qüvvələrinin yaradılması, Moskva Patriarxlığının Ukrayna Pravoslav Kilsəsinin fəaliyyətinə qoyulan məhdudiyyətlərin aradan qaldırılması və Kiyevin qəbuledilməz hesab etdiyi daha çox şey.

Hələ iyun ayında, danışıqların ikinci raundundan sonra Zelenski Rusiya memorandumunu “ultimatum” və “heç kəsin ciddi qəbul etməyəcəyi” “anlaşılmazlıq” adlandırmışdı. Ukrayna prezidenti hesab edir ki, əsas məsələ iki dövlət liderlərinin görüşündə həll olunmalıdır. Bu arada, üçüncü raund başlamazdan əvvəl Peskov vurğulayıb ki, memorandumların müzakirəsi ilə sammit görüşünün hazırlanmasını müqayisə etmək mümkün deyil. Memorandumların razılaşdırılması üçün görülməli olan bütün işlər görüşə hazırlıqdır.

Onu da qeyd edək ki, Moskva nümayəndə heyətinin tərkibində dəyişiklik etməyib. İyun ayında olduğu kimi, ona Rusiya Federasiyası Prezidentinin müşaviri Vladimir Medinski rəhbərlik edir. Ukrayna prezidentinin fikrincə, Rusiya nümayəndə heyətinə kifayət qədər yüksək rütbəli olmayan bir məmurun rəhbərlik etməsi ilə bağlı Zelenskinin narazılığına məhəl qoyulmaması qərara alınıb. Bununla belə, Ukrayna nümayəndə heyətinin rəhbəri dəyişməyib. Hələ də həmin Rüstəm Umerovdur. Yalnız onun mövqeyi dəyişib. İyulun 18-dən o, müdafiə naziri deyil, Ukrayna Milli Təhlükəsizlik və Müdafiə Şurasının katibidir. Məsələ imzalanan zaman danışıqlar hələ yekunlaşmayıb.

V.VƏLİYEV