Dünya bu xəbərlə ÇALXALANIR Rusiya ilə Türkiyə üz üzə

Dekabrın 13-də Rusiyaya məxsus pilotsuz uçuş aparatı Qara dənizdə Türkiyənin “VİVA” gəmisinə hədəfli hücum həyata keçirib. Ukrayna Hərbi Dəniz Qüvvələrinin mətbuat xidmətinin məlumatına əsasən, göyərtəsində 11 Türkiyə vətəndaşının olduğu gəminin “taxıl dəhlizi” ilə Misirə doğru hərəkət etdiyi qeyd olunub.

Hərbi idarənin məlumatına görə, zərbə Ukraynanın iqtisadi dəniz zonasında, lakin onun hava hücumundan müdafiə vasitələrinin əhatə dairəsindən kənarda baş verib. Bəyanatda bildirilib ki, Rusiya Federasiyası beynəlxalq dəniz hüququnu kobud şəkildə pozur.

“Bu cür hərəkətlər gəmiçilik azadlığının fundamental prinsiplərinə birbaşa ziddir”, - deyə qeyd edilib.

Hücum zamanı ekipajın xəsarət almadığı və gəminin Misirə təyinat yerinə doğru getdiyi bildirilir.

Tarixə ekskurs etsək, Qara dəniz hövzəsi XVIII əsrdən etibarən Osmanlı imperiyası (sonradan Türkiyə Respublikası) ilə Rusiya arasında davamlı geosiyasi rəqabətin mərkəzi olub. Bu rəqabət yalnız iki dövlət arasındakı ikitərəfli münasibətlərlə məhdudlaşmayıb, Avropa güclərinin, daha sonra isə NATO–SSRİ/Rusiya qarşıdurmasının tərkib hissəsinə çevrilib. Qara dəniz Osmanlı üçün paytaxtın təhlükəsizliyi və imperiya daxili nəzarət zonasını ifadə etdiyi halda, Rusiya üçün isti dənizlərə çıxış və böyük güc statusunun əsas şərti kimi qəbul edilib. XVIII əsrin ortalarına qədər Qara dəniz faktiki olaraq Osmanlının nəzarətində idi və xarici donanmalar üçün qapalı hövzə sayılırdı. Lakin 1768-1774-cü illər Osmanlı-Rusiya müharibəsi bu status-kvonu köklü şəkildə dəyişdirdi. Rusiya donanmasının Çeşmə döyüşündə Osmanlı donanmasını məhv etməsi Osmanlı hərbi-dəniz gücünün zəifliyini üzə çıxardı və Rusiya üçün strateji təşəbbüs yaratdı. Müharibəni bitirən Küçük Qaynarca müqaviləsi Rusiyaya Qara dənizdə donanma saxlamaq hüququ verdi və Krımın Osmanlı təsirindən çıxmasının hüquqi əsasını formalaşdırdı. Bu mərhələ Osmanlının Qara dəniz üzərindəki mütləq nəzarətinin sonu, Rusiyanın isə regionda daimi aktora çevrilməsinin başlanğıcı kimi qiymətləndirilə bilər. 1787-1792-ci illər müharibəsi və onun nəticəsi olan Yassı müqaviləsi Krımın Rusiyaya məxsusluğunu rəsmiləşdirdi və Qara dənizin şimal sahillərində Rusiyanın hərbi-siyasi mövqelərini möhkəmləndirdi.

XIX əsrin ilk yarısında baş verən 1806-1812 və 1828-1829-cu illər Osmanlı-Rusiya müharibələri zamanı Rusiya Qara dənizdə qazandığı üstünlükdən fəal şəkildə istifadə etdi. Osmanlı limanlarının blokadaya alınması, Balkan və Qafqaz cəbhələrinə dəniz yolu ilə logistikanın təmin edilməsi Rusiyanın müharibə aparma imkanlarını genişləndirdi. Bu dövrdə Qara dəniz Osmanlı üçün müdafiə xətti, Rusiya üçün isə regional ekspansiyanın vasitəsi funksiyasını daşıyırdı.

Krım müharibəsi (1853-1856) bu prosesin kulminasiya nöqtələrindən biri oldu. Rusiya donanmasının Sinopda Osmanlı donanmasını məhv etməsi Avropa güclərinin birbaşa müdaxiləsinə səbəb oldu. Paris müqaviləsi ilə Qara dənizin hərbsizləşdirilməsi Rusiyanın hərbi-dəniz fəaliyyətini məhdudlaşdırdı və güc balansını müvəqqəti olaraq Osmanlı və onun müttəfiqlərinin xeyrinə dəyişdi. Bununla belə, bu məhdudiyyətlər uzunmüddətli olmadı və Rusiya sonrakı onilliklərdə mövqelərini bərpa etdi. 1877-1878-ci illər Osmanlı-Rusiya müharibəsi Qara dənizin strateji rolunu bir daha nümayiş etdirdi. Rusiya bu müharibədə Qara dəniz üzərindən Balkanlara qoşun və təchizat daşınmasını təmin edərək əməliyyat üstünlüyü əldə etdi. Müharibənin nəticəsi olaraq Osmanlı imperiyası Balkanlarda əsas mövqelərini itirdi və Rusiya regionda əsas gücə çevrildi. Bu mərhələdə Qara dənizdə dəniz nəzarəti quru əməliyyatlarının taleyini müəyyən edən əsas amillərdən biri oldu.

Birinci Dünya müharibəsi Qara dənizi yenidən intensiv hərbi əməliyyatlar zonasına çevirdi. 1914-cü ildə Osmanlı donanmasına daxil edilən Yavuz Sultan Səlim və Midilli gəmilərinin Rusiya limanlarını bombalaması müharibənin Qara dəniz cəbhəsini açdı. Dəniz döyüşləri, mina müharibəsi və blokadalar regionun strateji əhəmiyyətini daha da artırdı. Bu dövrdə Qara dəniz həm Osmanlı, həm də Rusiya üçün müharibənin taleyinə təsir edən əsas teatrlardan biri oldu.

İkinci Dünya müharibəsindən sonra Türkiyə-SSRİ münasibətlərində Qara dəniz yeni kontekstdə ön plana çıxdı. 1946-cı il Boğazlar böhranı (Straits Crisis) SSRİ-nin Qara dənizdən Aralıq dənizinə çıxış imkanlarını genişləndirmək cəhdinin göstəricisi idi. Bu təzyiq Türkiyənin NATO-ya inteqrasiyasını sürətləndirdi və Qara dəniz NATO-SSRİ qarşıdurmasının strateji sərhədinə çevrildi. Birbaşa hərbi toqquşmalar baş verməsə də, donanmalar və hərbi mövcudluq üzərindən aparılan balans siyasəti regionun təhlükəsizlik arxitekturasını müəyyənləşdirdi.

Soyuq müharibədən sonra Türkiyə-Rusiya münasibətləri əməkdaşlıq və rəqabətin paralel mövcud olduğu mürəkkəb modelə keçdi. 2015-ci ildə Rusiya hərbi təyyarəsinin Türkiyə tərəfindən vurulması münasibətlərin nə qədər kövrək olduğunu göstərdi və Rusiya Qara dənizdə hərbi mövcudluğunu artırdı.

Ukrayna müharibəsi fonunda isə Qara dəniz yenidən böyük güclər arasında strateji qarşıdurmanın mərkəzinə çevrildi. Türkiyənin Montrö Konvensiyası çərçivəsində Boğazlara nəzarəti bu balansda həlledici rol oynayır.

Görünən odur ki, Qara dənizdə Türkiyə-Rusiya qarşıdurması təsadüfi və epizodik deyil, əsrlərlə davam edən struktur ziddiyyətlərin nəticəsidir. Rusiya üçün Qara dəniz böyük güc statusunun və regional təsirin açarı, Türkiyə üçün isə dövlət təhlükəsizliyi və geosiyasi tarazlığın əsas elementidir. Böyük hərbi toqquşmaların əksəriyyəti dənizdə üstünlüyün dəyişməsi ilə nəticələnib və bu dəyişikliklər regionun siyasi xəritəsini formalaşdırıb. Müasir dövrdə qarşıdurma forması dəyişsə də, Qara dənizin strateji əhəmiyyəti və Türkiyə–Rusiya rəqabətinin əsas məntiqi davam etməkdədir.

Beynəlxalq Münasibətlərin Təhlili Mərkəzinin baş məsləhətçisi, siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru Mətin Məmmədli Qara dəniz regionunda baş verən son hadisələri Musavat.com-a şərh edib.

Onun fikrincə, Qara dənizdə baş verən hadisə hövzənin təhlükəsizlik mühitinə neqativ təsir göstərir:

“Hesab edirəm ki, baş vermiş hadisə regionda hərbi, siyasi, iqtisadi risklər yaradır. Bir tərəfdən hərbi toqquşmaların sayının artması riski yaranır, digər tərəfdən bu, mülki gəmiçiliyə ciddi maneə kimi dəyərləndirilməlidir. Eyni zamanda belə toqquşmaların olması Rusiyanın Qara dənizin digər NATO ölkələri ilə də müəyyən mənada münaqişə riskini doğurur.

İqtisadi risklərə gəlincə, toqquşmalar permanent xarakter alsa, “taxıl dəhlizi” bağlana bilər. Hərbi dəhliz limanlarının işi iflic vəziyyətə düşə bilər. Digər neqativ iqtisadi xarakterli təsirlər də qaçılmazdır.

Ümumiyyətlə, toqquşmaların sayının artması regional təhlükəsizliyə də təhdiddir. Bu, Qara dənizin hərbiləşdirilməsinə səbəb ola bilər. Qara dəniz bölgəsində - Moldova, Gürcüstan ərazisində bir sıra həll olunmamış münaqişələr var”.

Mətin Məmmədli vurğulayıb ki, Rusiya və Türkiyə geosiyasi baxımdan strateji rəqib hesab olunur:

“Hər iki ölkənin müxtəlif regionlarda, o cümlədən Qara dəniz regionunda maraqları toqquşur. Bununla yanaşı, düşünmürəm ki, son hadisələr iki ölkə arasında birbaşa müharibəyə səbəb ola bilər. Türkiyə NATO üzvüdür, Türkiyəylə müharibə NATO ilə müharibə riski yarada bilər ki, indiki vəziyyətdə Rusiyanın bunda maraqlı olacağını düşünmürəm.

Həmçinin, müəyyən iqtisadi, enerji asılılığı var ki, bu, ikitərəfli münasibətlərdə önəmli rol oynayır. Türkiyə NATO üzvü olmasına baxmayaraq, xüsusilə Rusiya-Ukrayna müharibəsi başladıqdan sonra müəyyən qədər balanslaşdırılmış siyasət həyata keçirir. Türkiyə Rusiyaya qarşı sanksiyalara qoşulmayan azsaylı ölkələrdən biridir. Lakin dolayı proksi qarşıdurmalar baş verə bilər. Türkiyə gəmilərinə qarşı Rusiya tərəfindən hücumlar davamlı xarakter alarsa, Türkiyənin cavab verəcəyini düşünürəm, lakin bu cavabın birbaşa müharibəyə səbəb olacağını zənn etmirəm”.