Elektron tullantıların idarəolunma mexanizmi və xarici təcrübə Ekspert rəyi

Bakı, 13 noyabr, AZƏRTAC

BMT-nin Təbiəti Mühafizə Komissiyasının “Bizim ümumi gələcəyimiz” adlı konseptual sənədinin tərkib hissəsi olan “Dayanıqlı İnkişaf Konsepsiyası”nda qeyd edilir ki, bəşəriyyətin gələcək inkişafı hazırda üzləşdiyimiz qlobal problemlərin bilavasitə həllindən asılı olacaq. Bu proqram sənədində tullantılar problemi də ekosistem üçün yaratdığı potensial təhlükəyə görə qlobal problemlər sırasına daxil edilib. Həmin tullantıların bir növü də elektron tullantılardır. Elektron tullantılarla bağlı münasibətlər onların üçlü xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. Belə ki, onlar ekoloji mühiti pisləşdirməklə əhalinin sağlamlığı üçün potensial təhlükə mənbəyidir. Bu o halda baş verir ki, tullantı halına keçmiş elektrotexniki və elektron avadanlıqları lazımi qaydada təkrar emal edilmir. Yəni ya poliqonlara və ya zibilliklərə atılıb, açıq səma altında qalır, ya yandırılır, ya da torpağa basdırılır. Hər üç halda təbii təsirlər - atmosfer havası, günəş şüaları, yağıntı, külək və s. nəticəsində fiziki aşınır və bir sıra ziyanlı qazlar və birləşmələr yaranır. Elektron tullantılar qapalı təsərrüfat dövriyyəsi konsepsiyasına müvafiq təkrar istifadə məqsədləri üçün bərpaolunmayan təbii sərvətləri əvəz edən ən mühüm alternativ xammal, material mənbəyidir. Onlar, həmçinin yandırılmaqla alınan əlavə enerji mənbəyi də hesab olunur. Elektron tullantıların lazımi qaydada təkrar emalı onların idarəetmə sisteminin yaradılması yolu ilə, yəni onların yığılması, toplanması, çeşidlənməsi, daşınması, yerləşdirilməsi, təkrar istifadəsi, ilkin və təkrar emalı, utilizasiyası - yandırılması, basdırılması, ləğv edilməsi və s., həmin əməliyyatlara nəzarət və atıldığı yerlərin zərərsizləşdirilməsi üzrə fəaliyyət prosesləri ilə həyata keçirilir.

Bunu AZƏRTAC-a açıqlamasında Elm və Təhsil Nazirliyinin İnformasiya Texnologiyaları İnstitutunun şöbə müdiri, texnika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Bikəs Ağayev deyib.

O bildirib ki, elektrotexniki və elektron avadanlıqları bazarının daim genişlənməsi, bu sahədə innovativ fəaliyyətin yüksək vüsət alması, bu sinif avadanlıqların daha sürətlə yenilənmə xüsusiyyəti onların tullantılarının həcminin ilbəil həndəsi artımına səbəb olub: “Elektron tullantılar problemi ilə məşğul olan bir sıra beynəlxalq təşkilatların verdiyi məlumatlara görə, keçən il dünya üzrə yaranan elektron tullantıların ümumi həcmi 70 milyon ton civarında olub. Bir sıra beynəlxalq təşkilatların, məsələn, BMT Universitetinin Elektron tullantı problemlərinin həlli bölməsinin, Bərk Tullantılar üzrə Beynəlxalq Assosiasiyanın araşdırmalarına əsasən, hazırlanmış “Elektron tullantıların qlobal monitorinqi, 2024. Həcm, axınlar, və dövri iqtisadiyyatın potensialı” 2024-cü ilə aid hesabatında göstərilir ki, respublikamızda hesabat ili ərzində adambaşına 8 kiloqram, cəmi isə 80 min ton elektron tullantı yaranıb. Dünya Bankının keçən il üçün qiymətləndirməsinə görə, dünyada gün ərzində adambaşına əmələ gələn tullantıların miqdarı ölkələr üzrə geniş intervalda (0,11-4,5 kiloqram) dəyişir və orta hesabla cəmi ildə təxminən 2 trilyon ton civarındadır. Elektron tullantılar ümumi tullantıların orta hesabla 4 faizini təşkil edir. Bu hesabla respublikamızda ildə 90 min ton elektron tullantının yarandığı məlum olur”.

Elektron tullantıların idarəçiliyi üzrə xarici ölkələrin təcrübəsi haqqında danışan şöbə müdiri diqqətə çatdırıb ki, inkişaf etmiş, o cümlədən Avropa İttifaqına (Aİ) daxil olan ölkələrdə elektron tullantıların idarəçiliyi məqsədilə xeyli sayda normativ aktlardan ibarət ayrıca qanunvericilik bazası yaradılıb. Həmin sənədlərdən bir neçəsi, xüsusilə çərçivə direktivləri beynəlxalq standartlar kimi qəbul edilib, elektron tullantıların yaranma yerindən selektiv yığım, yəni digər növ tullantılardan ayrıca yığım mərhələsindən tutmuş tam həyat dövrünü əhatə edən mükəmməl infrastruktur formalaşdırılır. Elektron tullantı ilə bağlı idarəçiliyin məsuliyyətini isə “çirkləndirici ödəyir” prinsipinə görə mal, məhsul istehsalçısı daşıyır. “Qərbdə elektron tullantıların idarəçiliyi üzrə iki nümunə barədə məlumat vermək istəyirəm. Belə ki, “Apple”, “Hewlet Packard”, “IBM” kimi şirkətlər məhsullarının satıldığı ölkələrin 95 faizində (Azərbaycan bu siyahıda yoxdur) öz məhsullarının tullantılarının tam həyat tsiklini yerinə yetirir. Amerika Birləşmiş Ştatlarında “Ekoloji tərzdə yaşamaq” devizi üzrə həmin ölkədə elektron tullantıların 54 faizi təkrar emal edilməklə ildə 82 milyon ton yeni xammal, material əldə edilir. Təkrar emal sənayesi həmin fəaliyyətdən ildə 250 milyardan çox gəlir əldə edir, 1 milyondan çox insan işlə təmin olunur”, - deyə o bildirib.

Bikəs Ağayev vurğulayıb ki, Azərbaycanda elektron tullantıların idarəolunması, əsasən, “İstehsalat və məişət tullantıları haqqında”, qismən də “Qiymətli metallar və qiymətli daşlar haqqında” qanunlarla tənzimlənir. Hazırda MDB ölkələrində, o cümlədən də Azərbaycanda elektron tullantıların tam həyat tsiklini əhatə edən idarəetmə sisteminin yaradılmasına ehtiyac duyulur. “Düşünürük ki, respublikamızda hələ rüşeym halında olan elektron tullantıların idarəçiliyi sisteminin yaradılması və təkmilləşdirilməsi məqsədilə Aİ modelinin implementasiyası daha məqsədəuyğundur. Ümidvarıq ki, yaxın gələcəkdə müvafiq təşkilatların və ictimaiyyətin qarşılıqlı səyləri nəticəsində respublikamızda elektron tullantılarla bağlı məsələnin həlli istiqamətində lazımi addımlar atılacaq və yüksək göstəricilər əldə ediləcək”, - deyə şöbə müdiri bildirib.