Fransanın yeni müstəqillik oyunu ANALİTİK

Paris Yeni Kaledoniyaya separatizmlə mübarizə aparmaq üçün maksimum muxtariyyət veriləcək

Parisin ətrafı Buqevalda on gün davam edən danışıqlardan sonra gələn ilin əvvəlində “Yeni Kaledoniya Dövləti”nin yaradılmasını nəzərdə tutan razılaşma əldə edilib. Möhtəşəm adına baxmayaraq, söhbət yalnız Fransanın bu dənizaşırı ərazisinin muxtariyyətinin genişləndirilməsindən gedir, onun tam müstəqilliyindən deyil. Razılaşma 2024-cü ildə Yeni Kaledoniyada bir neçə insanın ölümünə səbəb olan aylarla davam edən etirazların nəticəsi idi. Yerli əhali, Kanaklar, materik Fransadan gələnlərə yerli seçkilərdə səs vermək hüququ verən qanunun qəbul edilməsinə qarşı üsyan qaldırıblar.

Danışıqları Yeni Kaledoniyada hökumət və əsas siyasi qüvvələrin nümayəndələri aparıblar. Ötən əsrin ortalarından Fransanın idarəçiliyinə qatdığı bu arxipelaq Avstraliyanın şimal-şərqində, Sakit okeanda yerləşir. Şənbə günü, iyulun 12-də Fransa prezidenti Emmanuel Makronun ofisi razılaşmanı elan edib. Danışıq iştirakçıları Yelisey sarayında Makron tərəfindən qəbul edilib. Sazişdən çıxarışlar Yeni Kaledoniyanın Nouvelle-Calédonie La Première kanalının saytında dərc olunub. Onların fikrincə, Yeni Kaledoniya müstəqil şəkildə xarici siyasəti həyata keçirmək hüququ əldə edəcək (təbii ki, Fransanın maraqlarını nəzərə alaraq) və beynəlxalq təşkilatlara üzv ola biləcək. Bundan əlavə, “dövlət” ənənəvi olaraq Fransa hökuməti tərəfindən tənzimlənən təhlükəsizlik və ədalət siyasətinin hazırlanması prosesində daha fəal iştirak edəcək. Konqresə (Yeni Kaledoniyanın qanunverici orqanı) seçki prosesinə yenidən baxılması istisna edilmir: Yeni Kaledoniyada doğulmuş və ya orada ən azı 15 il yaşamış şəxslər səsvermə hüququna malik olacaqlar. Bu ərazinin himni, bayrağı, şüarı və digər dövlət rəmzləri də dəyişdirilə bilər. Ehtimal olunur ki, Fransa Konstitusiyasında “Yeni Kaledoniya Dövləti” bölməsi olacaq, Yeni Kaledoniyalıların isə öz vətəndaşlığı olacaq.

Müqavilənin özü çərçivə xarakteri daşıyır. Onun bəndləri üzrə yekun razılaşma sürətli proses deyil. O, Fransa parlamentinin təsdiqi ilə başa çatacaq. Və yalnız bundan sonra Yeni Kaledoniyalılar böyük ehtimalla 2026-cı ildə baş tutacaq referendumda razılaşmaya öz sözünü deyəcəklər. Yerli sakinlərin Fransaya münasibətinə səs vermələri ilk dəfə deyil. Son on ildə Yeni Kaledoniyanın müstəqilliyi ilə bağlı artıq üç referendum keçirilib: 2018, 2020 və 2021-ci illərdə. Onlar 1998-ci ildə imzalanmış və Fransadan ayrılma tələbi ilə Kanak etirazlarına son qoymuş sayılan Noumea sazişi çərçivəsində baş tutub.

Buna əsasən, ərazinin statusu ilə bağlı birdən üçə qədər səsvermə keçirmək mümkün idi. Müstəqillik tərəfdarları referendumların heç birində səs çoxluğu əldə edə bilməyiblər. Kanaklar Yeni Kaledoniya əhalisinin təxminən 40%-ni təşkil edir. Lakin onlar heç vaxt Fransadan ayrılmaq üçün həmrəylik nümayiş etdirməyiblər. Müstəmləkə asılılığından qurtulduqdan sonra çiçəklənməmiş bir çox Sakit okean dövlətlərinin nümunəsi öz təsirini göstərib.

Bəlkə də mərkəzi orqanlar olmasaydı, müstəqillik mövzusu ümumiyyətlə ortadan qalxardı. Lakin Paris səhv etdi. Yeni Kaledoniyanın statusuna yenidən baxılması üçün yeni tələblər 2024-cü ildə 12 nəfərin ölümü ilə nəticələnən kütləvi etirazlardan sonra ortaya çıxdı. Onlara Fransa hökumətinin yerli seçkilərin keçirilməsi qaydalarına dəyişiklik etmək qərarı səbəb olub. Yeni Kaledoniyada 10 ildən çox yaşamaq şərti ilə yerli olmayan sakinlərə səsvermə hüququ verilirdi. Bu, minlərlə insana - əsasən Fransadan olan mühacirlərə yerli hakimiyyət orqanlarını seçmək imkanı verilsə, yerli əhalinin mənafeyinin lazımi səviyyədə qorunmayacağından qorxaraq bir çox kanakları qəzəbləndirdi. Axı Yeni Kaledoniyada avropalıların sayı durmadan artır. Bir çox fransız təqaüdçüsü ora köçür. Buna Avropanın cənubundakı kimi iqlim şəraiti və nisbətən ucuzluğu kömək edir.

Beləliklə, saziş müstəqillik tərəfdarları ilə Fransanın “qanadında” qalmaq istəyənlər arasında bir növ kompromis oldu. Bundan əlavə, bu, Parisin özü üçün də faydalıdır, çünki etirazları ciddi ziyana (təxminən 2 milyard avro) səbəb olan və Yeni Kaledoniyada sənayenin işini pozan müstəqillik tərəfdarlarının narazılığını müvəqqəti olaraq da olsa, sakitləşdirəcək.

Makronun arxipelaqdakı vəziyyəti birtəhər həll etmək əzminə təsir edən mühüm cəhət orada qiymətli faydalı qazıntı yataqlarının, xüsusən də nikelin olmasıdır. Kimya sənayesində, tibbdə və elektrik avadanlıqlarının istehsalında istifadə olunur. Yeni Kaledoniyada bu metalın dünya ehtiyatlarının təxminən 11%-i var. Sazişin bir hissəsi olaraq, Fransa arxipelaqa iqtisadi və maliyyə yardımı göstərməyi öhdəsinə götürdü ki, bu da əsasən dağ-mədən sənayesinin inkişafına yönələcək. Unutmamalıyıq ki, Yeni Kaledoniya Sakit okeanda Fransanın hərbi dayağıdır - arxipelaqda hərbi bazalar var. Muxtariyyətlə bağlı güzəştlərin Fransaya keçmiş müstəmləkə üzərində nəzarəti saxlamasına, həmçinin resurslara və Sakit Okeana çıxışı davam etdirməsinə kömək etdiyini nəzərə alsaq, Makronun mühüm qələbə qazandığını deyə bilərik.

Kanaklar Fransada qalacaq

Fransanın Yeni Kaledoniyasında 2024-cü ildən bəri yaxşılaşmayan partlayıcı vəziyyətin sülh yolu ilə həlli üçün hər cür şans var. Yerli kanakların müstəqillik aşiqləri ilə fransız “sadiqləri” razılığa gəliblər. Sənəd iyulun 12-də Paris yaxınlığındakı Buqivalda Fransa prezidenti Emmanuel Makronun barışıq üçün “son şans” kimi başlatdığı on günlük gecə-gündüz danışıqlardan sonra imzalanıb. Bu, müzakirənin bütün iştirakçılarından güzəşt tələb edirdi. Hava 2024-cü ilin mayında 14 nəfərin həyatına son qoyan iğtişaşlara bənzər yeni iğtişaşlar qorxusu ilə dolub. Amma bu dəfə keçmiş barışmaz rəqiblər riskə getməyə və razılığa gəlməyə qərar veriblər.

Bir illik gərginlik, zorakılıq alovları, uğursuz təşəbbüslər və hətta silahlı mübarizə çağırışlarından sonra Fransa və Yeni Kaledoniyanın siyasi qüvvələri razılığa gəlib. Müqavilə rəsmi olaraq arxipelaqı Fransanın tərkibində saxlayır və eyni zamanda onu ayrıca dövlət edir. Söhbət “Fransa Respublikasının tərkibində dövlət” kimi rəsmiləşdirilmiş yeni statusdan, konstitusiyada təsbit olunmuş öz vətəndaşlığı, bayrağı, himni və siyasi subyektivlik hüququndan gedir.
Prezident Makron əldə olunan razılaşmanı “tarixi” adlandırıb. "Yeni Kaledoniya dövləti respublikanın bir hissəsi kimi etimada bahisdir" deyə o, sosial mediada yazıb. Son aylar arxipelaqdakı vəziyyətlə yaxından iştirak edən xarici işlər naziri Manuel Valls “cəsarət və məsuliyyət seçimini” alqışlayıb. Hətta barrikadaların əks tərəflərində olanlar - müstəqillik tərəfdarı Viktor Tutuqoro və "Fransa sadiq" Nikolas Metzdorf - əldə edilən kompromis "balanslı" və "ağlabatan" olduğunu etiraf ediblər.

Sənədə əsasən, Fransa konstitusiyasında yeni status - “Yeni Kaledoniya dövləti” təsbit ediləcək. O, əsas qanunu, milli kimliyi və özünün dövlət qurumları sistemini alacaq. Eyni zamanda, fransızlar vurğulayırlar ki, söhbət 100% müstəqillikdən getmir - Yeni Kaledoniya "milli birliyin" tərkibində qalacaq. Bununla belə, bir çox mühüm funksiyalar, o cümlədən beynəlxalq əlaqələr onun səlahiyyətlərinə aid olacaq. Metropoliyanın yurisdiksiyasında yalnız müdafiə və təhlükəsizlik sahəsi qalacaq.

Əsas simvolik element - Kaledoniya vətəndaşlığı

Yeni Kaledoniya əhalisinin 41%-ni təşkil edən kanaklar adalara və onların mineral ehtiyatlarına nəzarətin (dünya nikelinin təxminən 20-30%-ni ölkə istehsal edir) tək onların əlində qalmasını tələb edərək üsyan qaldırdılar. İndi vətəndaşlıq ciddi meyarlara görə veriləcək: qan hüququ və torpaq hüququ ilə, kaledoniyalı ilə nikah nəticəsində və adalarda yaşayış müddətindən asılı olaraq - ən azı 10-15 il. Vətəndaşlığın həmişə ikili olması vacibdir. Fransız dilindən imtina avtomatik olaraq Kaledoniyanın itirilməsinə səbəb olacaq. Beləliklə, Fransa həm adalar üzərində nəzarəti saxlayır, həm də Kaledoniyalı həmvətənlərinin unikallığını tanıyır.

“Kaledon Dəyərləri Xartiyası” və “Vətəndaşlıq Məcəlləsi” qəbul ediləcək. 2026-cı ildən isə ölkədə yenilənmiş qaydalara əsasən seçilən yeni Konqres fəaliyyətə başlayacaq. O dövrdə iğtişaşların detonatoruna çevrilən seçki məsələsi idi. 2024-cü ilin yazında Parisin elektoratı genişləndirmək cəhdi kütləvi etirazlara səbəb oldu: müstəqillik tərəfdarları bunu yerli əhali üçün təhlükə kimi görürdülər. İndi kompromis əldə olunub: təxminən 2026-cı ilin fevralına planlaşdırılan referendumda, sadalanan vətəndaşlıq meyarlarına cavab verən yeni seçicilər əlavə edilməklə, əvvəlki referendumlarda səs vermiş eyni insanlar səsvermə hüququna malik olacaqlar. 2026-cı il seçkilərindən sonra yalnız Kaledoniya dövlətinin vətəndaşları səsvermə hüququna malik olacaq. Bu, tərəflərin əvvəlki tələblərindən heç birini ləğv etmədən, lakin onları yeni hüquqi çərçivəyə daxil etməklə vəziyyəti sakitləşdirməlidir. “Sadiqlərin” liderlərindən biri Sonia Backesin dediyi kimi, “kompromis heç kimi tam qane etməyəcək, lakin mən əminəm ki, bu, bizə zorakılıq və qeyri-müəyyənlik spiralından xilas olmaq şansı verəcək”.

İqtisadi təməl olmadan yeni siyasi quruluş mümkün deyil. Bu, yerli büdcələrin təkmilləşdirilməsi, sosial sistemlərin restrukturizasiyası, borcların azaldılması və ən əsası “iqtisadiyyatın yenidən işə salınması və şaxələndirilməsi” deməkdir. Yeni Kaledoniya və bütövlükdə Fransa üçün strateji resurs olan nikelə xüsusi diqqət yetirilir. Avropanın sənaye suverenliyi üzrə uzunmüddətli strategiyanın bir hissəsi olaraq adada yeni müəssisələrin tikilməsi planlaşdırılır. Beləliklə, Paris təsdiq edir ki, hətta yeni konfiqurasiyada belə arxipelaq Fransanın iqtisadi cəhətdən mühüm hissəsi olaraq qalır.

Anlamaq lazımdır ki, Buqivalda qəbul edilən sənəd yekun razılaşma deyil, tərəflərin siyasi öhdəliyi, niyyət bəyannaməsidir. Onu imzalayanlar "müqaviləni hazırkı formada təqdim etmək və müdafiə etmək" öhdəliyini götürürlər, lakin son söz Kaledoniya cəmiyyətində qalır. Qarşıdakı həftələrdə arxipelaqda siyasi partiya və təşkilatların, o cümlədən müstəqillik tərəfdarlarının maraqlarını təmsil edən Kanak hərəkatı FLNKS-in qurultayları keçiriləcək.

Növbəti addım Fransa konstitusiyasının dəyişdirilməsi olacaq - dəyişikliklərin payızda parlamentin Versalda keçiriləcək iclasında qəbul ediləcəyi gözlənilir. Yalnız bundan sonra Kaledoniyada yeni vəziyyəti nəhayət möhkəmləndirəcək referendum mümkündür. Amma bu artıq çoxdur. Hazırkı mərhələdə “etimada mərc edən” Emmanuel Makron üçün razılaşma siyasi böhrandan çıxmaq üçün nadir şansdır. Kaledoniya üçün bu, artıq Parisin “müstəmləkəsi” və ya girovu olmamaq, həm də dünya güclərindən asılı olan başqa bir yoxsul ada mikrodövlətinə çevrilməmək üçün bir fürsətdir.

Fransa demək olar ki, bütün imtiyazları yerli əhaliyə təhvil verib, eyni zamanda əksər məsuliyyətləri özündə saxlayır. Bunun sayəsində Yeni Kaledoniya unikal statusun astanasındadır: müstəqil dövlət və eyni zamanda başqa bir dövlətin bir hissəsi olmaq. Həm Fransa ilə birlikdə, həm də özü. Bu, müstəqillik və birlik arasında, Kanakın öz müqəddəratını təyinetmə ilə ümumfransız tarixi arasında çətin bir tarazlıq aktıdır. Amma bəlkə də belə bir model XXI əsrin bir çox çoxmillətli və postkolonial cəmiyyətlərinin gələcəyi üçün uğurlu variantlardan biridir.

V.VƏLİYEV