Gənclərin iş tapmaqda qarşılaşdığı əsas çətinliklər nələrdir? ARAŞDIRMA

XXI əsrin sürətli qloballaşma və texnoloji dəyişikliklər dövründə gənclərin məşğulluğu problemi dünyanın demək olar ki, bütün ölkələrində aktualdır. Əmək bazarının dinamik xarakteri, texnoloji yeniliklər, avtomatlaşdırma, distant iş formalarının artması gənclərin işə inteqrasiyasını həm asanlaşdırır, həm də çətinləşdirir.

BMT-nin 2024-cü il “World Employment and Social Outlook” hesabatına əsasən, dünyada 15–24 yaş arası gənclərin işsizlik səviyyəsi orta hesabla 13,6% təşkil edir. Bu, yetkin əhali arasında olan göstəricidən iki dəfə çoxdur. Yəni gənclər qlobal səviyyədə ən həssas sosial qrup olaraq qalır. Azərbaycan da bu tendensiyadan kənarda deyil. Dövlət Statistika Komitəsinin 2023-cü il məlumatına görə, ölkədə işsizlərin təxminən 55%-i 15–34 yaş arası gənclərdir. Bu rəqəmlər göstərir ki, gənclərin iş tapmaqda üzləşdiyi çətinliklər təkcə fərdi problem deyil, həm də strateji sosial-iqtisadi məsələdir.

Bu araşdırmada məqsəd gənclərin iş tapmaq prosesində qarşılaşdıqları əsas maneələri həm qlobal, həm də milli kontekstdə dərin şəkildə təhlil etmək, onların səbəblərini və mümkün həll yollarını müəyyənləşdirməkdir.

Təcrübə çatışmazlığı - gənclərin ən böyük maneəsi

Əmək bazarının paradoksal xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, işə qəbul üçün təcrübə tələb olunur, amma bu təcrübəni qazanmaq üçün əvvəlcə iş lazımdır. Bu vəziyyət gənclərin qarşısında real bir “dairəvi çıxılmazlıq” yaradır. Qlobal miqyasda bu problem xüsusilə inkişaf etməkdə olan ölkələrdə daha kəskindir. OECD (2023) məlumatına görə, gənclərin təxminən 40%-i ali məktəbi bitirdikdən sonra ilk işini tapmaq üçün 6 aydan çox vaxt sərf edir.

Azərbaycanda isə universitet təcrübə proqramlarının çoxu formal xarakter daşıyır. Tələbələr real istehsalat və ya ofis mühitində işləmədiklərindən, məzun olduqda bazarın praktiki tələblərinə uyğunlaşmaqda çətinlik çəkirlər. Məsələn, mühəndislik və ya İT sahəsində təhsil alan gənclərin çoxu texniki biliklərə malik olsa da, real iş prosesini idarə etmək, proqramlaşdırma və ya texnoloji sistemlərlə işləmək bacarığına malik olmur.

Digər tərəfdən, bəzi şirkətlər gənclərə təcrübə proqramı adı altında ödənişsiz və ya az maaşlı iş təklif edirlər. Bu, həm motivasiyanı azaldır, həm də sosial bərabərsizliyi dərinləşdirir — çünki hər gənc pulsuz işləmək imkanına malik deyil.

Təhsil sistemi ilə əmək bazarı arasında uyğunsuzluq

Bu, həm qlobal, həm də Azərbaycan reallığında əsas struktur problemdir. Təhsil müəssisələri çox vaxt nəzəri biliklər verir, lakin əmək bazarı praktiki bacarıqlar tələb edir. Məsələn, Dünya Bankı (2023) hesabatında qeyd olunur ki, bir çox ölkələrdə universitet proqramları 10–15 il əvvəlki əmək bazarı modelinə əsaslanır. Halbuki müasir bazar texnologiya yönümlü, elastik və bacarıq əsaslı sistem tələb edir.

Azərbaycanda vəziyyət bənzərdir. Universitetlərdə ixtisas seçimi çox zaman əmək bazarının real tələblərinə uyğun aparılmır. Nəticədə, iqtisadiyyat, hüquq, filologiya kimi sahələrdə məzunların sayı çox, amma iş yerləri az olur. Əksinə, informasiya texnologiyaları, aqrar sahə, logistika və texniki ixtisaslarda kadr çatışmazlığı müşahidə olunur.

Bu uyğunsuzluq nəticəsində gənclərin bir hissəsi ixtisasına uyğun iş tapa bilmir və xidmət, ticarət və ya ofis işlərində çalışmaq məcburiyyətində qalır. Bu isə həm insan kapitalının səmərəsiz istifadəsi, həm də sosial narazılıq yaradır.

Ədalətsiz rəqabət və sosial əlaqələrin təsiri

Əmək bazarında ədalətli rəqabətin pozulması gənclər üçün ən demotivasiyaedici faktorlardan biridir. Bir çox hallarda işə qəbul proseslərində şəffaflıq tam təmin olunmur.

Bəzi hallarda iş yerləri “tanışlıq”, “tövsiyə” və ya “ailə əlaqələri” vasitəsilə tutulur. Bu problem təkcə Azərbaycana məxsus deyil — Transparency International (2022) hesabatında göstərilir ki, Cənubi Avropa və Şərqi Avrasiya regionlarında gənclərin 35%-i iş tapmaq üçün şəxsi əlaqələrdən istifadə etdiyini etiraf edib.

Bu vəziyyət bacarıqlı, amma sosial əlaqələri olmayan gənclərin kənarda qalmasına səbəb olur. Uzunmüddətli perspektivdə bu, “beyin axını”na gətirib çıxarır — yəni istedadlı gənclər xarici ölkələrə miqrasiya edir. Azərbaycanın son illərdə xaricdə işləməyə gedən gənclərinin artması da məhz bu sosial ədalətsizliyin nəticəsidir.

Yumuşaq bacarıqlarin əskikliyi

Müasir əmək bazarı təkcə texniki biliklərə deyil, həm də “yumşaq bacarıqlara” – komanda işi, liderlik, vaxt idarəetməsi, ünsiyyət və problem həll etmə qabiliyyətinə üstünlük verir. LinkedIn Global Talent Trends (2024) hesabatına əsasən, 92% işəgötürən yumşaq bacarıqları işə qəbul zamanı həlledici amil hesab edir.

Lakin bir çox təhsil sistemlərində bu bacarıqlar formal şəkildə, çox zaman nəzəri səviyyədə təqdim olunur. Azərbaycanda da bu istiqamətdə vəziyyət oxşardır: gənclər akademik biliklərə malik olsa da, real iş mühitində qarşılıqlı ünsiyyət, konfliktin idarə olunması, təqdimat bacarığı kimi vacib elementlərdə çətinlik çəkirlər.

Bu problemi həll etmək üçün təhsil müəssisələrində kommunikasiya, təqdimat, layihə idarəetməsi və liderlik üzrə xüsusi təlimlər daxil edilməlidir. Gənclərin könüllü layihələrdə, startaplarda və ictimai təşəbbüslərdə iştirakı bu bacarıqları inkişaf etdirməyin ən səmərəli yollarındandır.

Regionlarda iş imkanlarının azlığı

Regional bərabərsizlik qlobal problem kimi tanınır. Şəhərlərdə iqtisadi imkanların çoxluğu, regionlarda isə azlığı gənclərin paytaxta və ya başqa ölkələrə axınına səbəb olur. Məsələn, Avropa İttifaqı ölkələrində belə, regionlararası məşğulluq fərqi 3–5 dəfə ola bilər. Azərbaycanda isə bu fərq daha kəskindir: 2023-cü il göstəricilərinə görə, Bakı və Abşeron iqtisadi zonası ölkə üzrə ümumi məşğulluğun 45%-dən çoxunu təşkil edir.

Regionlarda sənaye müəssisələrinin azlığı, innovasiya mərkəzlərinin olmaması, kənd təsərrüfatında aşağı gəlir və infrastrukturun zəif inkişafı gənclərin potensialını məhdudlaşdırır. Nəticədə, region gəncləri ya işsiz qalır, ya da paytaxta miqrasiya edir. Bu vəziyyət həm sosial balansı pozur, həm də kənd yerlərində gənclərin sayını azaldır, yaşlı əhalinin payını artırır.

Aşağı əməkhaqqı və qərarsız iş şəraiti

Gənclərin iş tapdığı hallarda belə, qarşılaşdıqları əsas problemlərdən biri aşağı əməkhaqqı və qeyri-sabit iş şəraitidir. Yeni məzunların çoxu ilkin mərhələdə minimum əməkhaqqı səviyyəsində işləməyə razı olur. Lakin yaşayış xərclərinin artması, kirayə qiymətlərinin yüksəlməsi və sosial təminatın zəifliyi bu maaşları qeyri-kafi edir.

Bundan əlavə, müasir dövrdə “freelance” və “gig economy” (qısa müddətli müqavilələrlə iş) formaları geniş yayılıb. Bu işlər çevik olsa da, sosial sığorta və pensiya kimi uzunmüddətli təminat yaratmır. Bu səbəbdən gənclər özlərini iqtisadi cəhətdən qeyri-sabit hiss edir və tez-tez iş dəyişməyə məcbur qalır. Uzun müddət iş tapa bilməmək gənclərdə psixoloji təzyiq yaradır. Özünəinam itkisi, stress və sosial təcrid bu vəziyyətin təbii nəticələridir.

Avropa Psixoloji Assosiasiyası (2022) qeyd edir ki, uzunmüddətli işsizlik gənclərdə depressiya riskini 35% artırır. Bu, həm fərdi, həm də cəmiyyət səviyyəsində ciddi nəticələr doğurur. Azərbaycanda da bu hal müşahidə olunur: gənclər çox vaxt “özünü faydasız hiss etmə”, “ailə təzyiqi” və “sosial müqayisə” kimi psixoloji amillərlə üzləşir. Bu, onların motivasiyasını zəiflədir, bəzən də xaricə köçməyə qərar verməsinə səbəb olur.

Dövlətin və cəmiyyətin rolu

Gənclərin məşğulluğu yalnız fərdi məsuliyyət deyil — dövlət, təhsil müəssisələri və özəl sektorun birgə fəaliyyətini tələb edən kompleks məsələdir.Dövlət bu istiqamətdə:

Gənclər üçün startap qrantları, mikrokreditlər və karyera dəstəyi proqramları tətbiq etməlidir.

Təhsil sistemi ilə əmək bazarı arasında rabitə mexanizmi yaratmalıdır.

Regionlarda iqtisadi zonalar və sənaye parkları vasitəsilə yeni iş yerləri açmalıdır.

Cəmiyyət və media da bu prosesdə mühüm rol oynayır: gəncləri maarifləndirmək, real karyera nümunələrini göstərmək, psixoloji motivasiya yaratmaqla sosial optimizmi artırmaq mümkündür.

Qlobal tendensiyalar və yeni iş növləri

Müasir əmək bazarında yalnız ənənəvi ofis işləri yox, həm də distant işlər, freelance layihələr, startap və texnoloji sahələr önəm qazanır. Qlobal tendensiyalara görə:

Distant iş və gig economy: COVID-19 pandemiyasından sonra qlobal iş yerlərinin 30%-i distant və ya qismən distant formaya keçdi. Gənclər üçün bu həm imkan, həm də risk yaradır. Çünki distant işlərdə özünüidarə, vaxtın düzgün bölünməsi və məsuliyyət daha çox tələb olunur. Texnoloji sahələr və avtomatlaşdırma: Süni intellekt, proqramlaşdırma, data analiz və robot texnologiyaları iş yerlərinin strukturunu dəyişir. Gənclər bu sahələrdə bacarıq əldə etmədikdə iş bazarında rəqabət qabiliyyətini itirirlər.

Yeni peşələr: “UX dizayner”, “data scientist”, “digital marketer” kimi peşələr həm qlobal, həm də Azərbaycan bazarında gənclər üçün perspektivlidir. Lakin bu sahələrdə təcrübə və sertifikat tələb olunur. Azərbaycan kontekstində isə startap ekosistemi və texnoloji inkubatorlar hələ ki, tam inkişaf etməyib. Bu səbəbdən gənclər innovativ işlərdə bacarıqlarını sınamaq üçün xarici bazarlara müraciət edir.

Statistik təhlil və empirik müsahibə nəticələri

Azərbaycan üzrə mövcud statistika göstərir:

2023-cü ildə ölkədə təxminən 70 min yeni məzun iş axtarırdı, lakin yalnız 40%-i ixtisasına uyğun iş tapdı. Regionlarda işsizlik səviyyəsi Bakı və Abşeron iqtisadi zonasından 2–3 dəfə yüksəkdir. İşəgötürənlərin 68%-i gənclərin soft skills bacarıqlarının zəif olduğunu qeyd edib (Azərbaycan Gənclər Fondu, 2022).

Empirik müsahibələr göstərir ki, gənclərin əksəriyyəti: iş tapmaq üçün kifayət qədər məlumatın olmadığını, təcrübə və bacarıqların real iş tələblərinə uyğun olmadığını, sosial əlaqələrin iş tapmaqda mühüm rol oynadığını düşünür.

Bu məlumatlar göstərir ki, gənclərin məşğulluq problemi struktur və sosial faktorların birləşməsi ilə yaranır və sadəcə fərdi səylərlə həll edilə bilməz.