İqlim dəyişikliyinin insan hüquqlarına təsiri: Planetin

İqlim dəyişikliyi yaşamaq, mənzil, su, qida, sağlamlıq, inkişaf, şəxsi təhlükəsizlik və uyğun həyat səviyyəsi daxil olmaqla, bütün insan hüquqlarının təmin edilməsinə birbaşa və ya dolayısı ilə mane olur. Bundan əlavə, iqlim dəyişikliyinin təsirləri bərabərsizlikləri gücləndirir, uşaqlar, yerli xalqlar və əlillər də daxil olmaqla, artıq həssas vəziyyətdə olan fərdlərə, qruplara və xalqlara qeyri-mütənasib şəkildə təsir göstərir.
İqlim dəyişikliyi nədir?
Planetimizin iqlimi Yer kürəsinin bütün geoloji tarixi boyu daim dəyişib və bu dəyişikliklər orta qlobal temperaturun əhəmiyyətli dalğalanmaları ilə müşayiət olunub. Bununla belə, indi istiləşmə keçmişdə olduğundan daha sürətlə baş verir.
Aydın olub ki, insan fəaliyyəti ötən əsrdə istiləşmənin əsas səbəbinə çevrilib. Belə ki, istixana qazları müasir həyatımız üçün lazım olan enerjini yaradaraq atmosferə buraxır. İstixana qazlarının konsentrasiyası indi ən yüksək həddə çatıb. Bu sürətli böyümə bir problemdir, çünki iqlim canlı orqanizmlərin buna uyğunlaşa bilməsi üçün çox tez dəyişir. İqlim dəyişikliyi təkcə temperaturun artması deyil, həm də ekstremal hava hadisələri, dəniz səviyyəsinin yüksəlməsi, vəhşi təbiət populyasiyalarının, yaşayış yerlərinin dəyişməsi və bir sıra digər hadisələri əhatə edir.
Biznes sektoru iqlim dəyişikliyində mərkəzi rol oynayır. İqlim dəyişikliyinə səbəb olan CO2 emissiyalarının çoxu bizneslə əlaqəli iqtisadi fəaliyyətlərdən qaynaqlanır. Bununla belə, sahibkarlıq iqlim dəyişikliyi, onun planetə və insanlara mənfi təsirlərinin qarşısını almaq, yumşaltmaq və onlara uyğunlaşmaq üçün innovasiyalar və həllər də irəli sürə bilər. Gələcək iqlim zərərinin qarşısını almaq və iqlim ədalətini təmin etmək üçün biznes sektoru həllin bir hissəsi olmalıdır. İqlim dəyişikliyi artıq hamımıza ziyan vurur və hökumətlər tədbir görməyincə zərər vurmağa davam edəcək.
Nə üçün iqlim dəyişikliyi insan hüquqları problemidir?
İqlim böhranı bu gün bəşəriyyət üçün əsas təhlükədir, çünki o, son nəticədə hər bir insanın fundamental hüququnu - yaşamaq hüququnu pozur. Bütün insanlar azad, ləyaqətli və hüquqi baxımından bərabər doğulurlar. Onlar ağıl və vicdan sahibidirlər və bir-birlərinə qarşı qardaşlıq ruhunda hərəkət etməlidirlər. İqlimlə bağlı fövqəladə vəziyyət bəlkə də İkinci Dünya Müharibəsindən sonra qlobal insan hüquqları üçün ən ciddi təhlükədir.
İnsan hüquqları iqlim dəyişikliyi ilə sıx bağlıdır, çünki bu, təkcə ətraf mühitə deyil, həm də öz rifahımıza dağıdıcı təsir göstərir. İqlim dəyişikliyi bu planetdəki milyonlarla insanın təhlükəsizliyini təhdid edir. Ən bariz nümunə ekstremal hava hadisələridir: tufanlar, daşqınlar və meşə yanğınları. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı 2030-cu ildən 2050-ci ilə qədər hər il 250 000 insanın malyariya, qida çatışmazlığı, ishal və iqlim dəyişikliyinin təsirləri səbəbindən istilik vurmasından öləcəyini proqnozlaşdırır.
İqlim dəyişikliyinin sağlamlığa əsas təsirləri həddindən artıq istilər və yanğınlar nəticəsində yaralanma, xəstəlik və ölüm riskinin artması olacaq. Daha da şiddətlənən təbii fəlakətlərdə travmatik hadisələrlə qarşılaşan uşaqlar post-travmatik stress pozğunluğundan əziyyət çəkə bilərlər. Problemin sağlamlığa təsirləri təcili tədbirlər tələb edir, çünki nəzarətsiz istiləşmə sağlamlıq sistemlərini və əsas qlobal sağlamlıq məqsədlərini pozmaq təhlükəsi yaradır.
Bununla belə, iqlim dəyişikliyi bizim layiqli mənzil hüququmuzu müxtəlif yollarla təhdid edir. Ekstremal hava şəraiti, daşqınlar və meşə yanğınları artıq insanların evlərini dağıdır, onları evlərini tərk etməyə məcbur edir. Quraqlıq, torpaq eroziyası və daşqınlar da zamanla ətraf mühiti dəyişə bilər və dəniz səviyyəsinin yüksəlməsi dəniz səviyyəsindən aşağıda yaşayan milyonlarla insanın evlərinə təhlükə sayılır.
COP29 necə kömək edə bilər?
Planetin qorunması üçün hədəflərə çatmaqda Azərbaycan hökuməti mütəmadi işlər görür. Rəsmi Bakı bu işləri beynəlxalq arenada tanıtmaq, eyni zamanda iqlim problemlərinə öz töhfəsini vermək üçün BMT-nin İqlim Dəyişmələri üzrə Çərçivə Konvensiyasının Tərəflər Konfransının 29-cu sessiyasının (COP29) Azərbaycanda keçirilməsi ilə bağlı namizədliyini irəli sürüb.
Nəticədə COP29-un Azərbaycanda keçirilməsi ilə bağlı qərar ötən il dekabrın 11–də Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin ev sahibliyi etdiyi COP28-in plenar iclasında verilib. Bu qərarın qəbulu neft-qaz ölkəsi kimi tanınan Azərbaycanın iqlim dəyişikliyi ilə mübarizədə səylərinin, o cümlədən “yaşıl enerji” sahəsindəki fəaliyyətinin yüksək qiymətləndirildiyini bir daha göstərir. Eyni zamanda 30 illik müharibə təcrübəsi ilə üzləşmiş Azərbaycan iqlim dəyişikliklərini və ekoloji çağırışları daha da kəskinləşdirən ərazi, iqtisadi və insan itkilərinə baxmayaraq, bu böhranın effektiv həlli üçün beynəlxalq təhlükəsizlik, sülh və sabitliyin birgə səylərdə olduğunu dərk edir.
Eyni zamanda ölkəmiz 1990-cı illə müqayisədə 2030-cu ilə qədər istixana qazlarının miqdarının 35 faiz azaldılmasını hədəfləyir. 2030-cu ildən sonra isə daha iddialı hədəf müəyyən edilib ki, bu da 2050-ci ilə qədər istixana qazlarının miqdarını 40 faiz azaldılmasından ibarətdir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev ölkəmizin işğaldan azad edilmiş torpaqlarını “yaşıl enerji” zonası elan edib. Bu ərazilərin 2050-ci ilədək “Netto sıfır emissiya” zonasına çevrilməsi nəzərdə tutulur.
Bakıda açılan COP29-un 1-ci günü ilk razılaşma ilə başa çatıb. Dünya ölkələri karbon krediti bazarı üçün BMT-nin yeni qaydalarını qəbul ediblər. Bu, ölkələrə iqlimlə bağlı öhdəliklərini yerinə yetirməyə kömək etmək üçün əsas addımdır.
Daha sonra Azərbaycanın COP29 Sədrliyi inkişaf etməkdə olan ölkələrə hər il 1,3 trilyon ABŞ dolları həcmində iqlim maliyyəsini təmin etmək üçün yeni öhdəlik olan Bakı Maliyyə Məqsədi (Baku Finance Goal) razılaşmasını elan edib. Bundan başqa, COP29 BMT çərçivəsində yüksək inteqrasiya edilmiş karbon bazarlarına dair 6-cı maddə üzrə danışıqların yekunlaşması üçün on il davam edən gözləntiyə son qoyub. Müvafiq karbon bazarlarından maliyyə axınları 2050-ci ilə qədər ildə 1 trilyon ABŞ dollarına çata bilər.
Digər tərəfdən Üzvi Tullantılardan Metanın Azaldılmasına dair Bəyannamə də əhəmiyyət kəsb edir. Dünyanın üzvi tullantılarla əlaqəli metan emissiyalarının 51%-ni təşkil edən 50-dən çox ölkə, o cümlədən ən böyük 10 üzvi tullantı metan emissiyasına malik ölkələrdən 8-i sektorial hədəflər daxil edərək bu bəyanatı təsdiqləyib ki, bu da Qlobal Metan Vədinin həyata keçirilməsinə töhfə verəcək.
Bundan başqa, 2015-ci ildən bəri ilk dəfə olaraq COP29-da Paris Sazişinin 6-cı maddəsi tam şəkildə işlək vəziyyətə gətirilib. Bununla bağlı razılığın əldə olunması COP29 Sədrliyinin önəm verdiyi əsas prioritet məsələlərdən biri idi. 6-cı maddə ilə bağlı yekdilliklə qəbul edilən qərarlar ətraf mühitin bütövlüyünü, şəffaflığı və karbon bazarlarının möhkəmliyini təmin etməkdə mühüm rol oynayacaq.
COP29-da əldə olunan əsas nailiyyətlərdən biri də 2022-ci ildə təşəbbüs kimi irəli sürülmüş və iqlim dəyişmələrinin təsirlərinə ən çox məruz qalan ölkələrə maliyyə yardımını nəzərdə tutan İtki və Zərər Fondunun tam şəkildə institutlaşdırılması olub. Fondun 2025-ci ildən əməli fəaliyyətə başlaması nəzərdə tutulur. İtki və Zərər Fonduna ölkələr tərəfindən vəd edilən maliyyə vəsaitinin həcmi 730 milyon dollardan çoxdur. Bütün bunlar isə onu göstərir ki, COP29 məqsədlərinə çatıb, Azərbaycan gələcək COP-ların da uğurlu olması üçün müsbət presedent yaradıb.
Bütün hallarda sərhədlər iqlim dəyişikliyini dayandıra bilməyəcək və qarşısı alınmasa, iqlim fəlakətini sürətləndirəcək. Nəticədə gələcək nəsillər üçün daha böyük təhlükə yaranacaq.
İlkin Nəcəfzadə
Yazı Azərbaycan Respublikasının insan hüquqları üzrə müvəkkilinin (Ombudsman) 10 Dekabr – Beynəlxalq İnsan Hüquqları Günü münasibətilə keçirdiyi “İqlim dəyişikliyi və insan hüquqları” mövzusundakı müsabiqəyə təqdim olunur.